Семинар машғулот топшириқлар

Ular tomonidan xonlikda asosan paxta tozalash zavodlari, baliqchilik va beda tozalash sanoatlari barpo etila boshlangandi.

XX asr boshlariga kelganda Rossiyaning Ivanova fabrikasidan chitlar, Baranov fabrikasidan ro’mollar, Kudrin fabrikasining bo’lsa oq chitlari, Moskvalik aka-uka Sapojnikovlar firmasining ipak tovarlari, «Zinger va K» firmasining tikuv mashinalari Xorazmda eng xaridorgir mahsulotlar edi.

Shu kabi temir idishlar, neft va neft mahsulotlari, miltiq va o’q-dorilar, ayollar taqinchoqlari, temir kravotlar, grammafonlar, Esentuki va Narzon suvlari, tibbiyot dori-darmonlari ham aholi tomonidan Rossiyadan keltirilgan mahsulotlar sifatida g’oyat qadrlanardi.

Xorazmdan bo’lsa Rossiyaga paxta, beda urug’i, qorako’l teri, ipak, ko’rpalar, paxta hamda ipakdan bo’lgan choponlar, qovun, meva qoqlari eksport qilingan.

Xonlikdan Rossiyaga sotiladigan asosiy tovar paxta xom ashyosi bo’lib, uni sotish yildan yilga o’sib borgan. «Agar 1887-1896 yillarda har yili 178 ming pud paxta chiqarilgan bo’lsa, 1906-1916 yillarda o’rtacha 767 ming pud paxta sotilgandi. 1890 yillarda xonlikdan Rossiyaga o’rta hisobda 278166 pud har xil mollar olib ketilgan bo’lsa, Rossiyadan Xiva xonligiga 23800 pud turli mahsulotlar keltirilgandi» (O’zbekiston tarixi, 1956, 323 bet).

Bora-bora Rossiya kapitalining xonlikda ko’paya borishidan so’ng Xorazmda nafaqat savdo firmalari, tijorat banklari, agentliklari, savdo omborxonalari ham barpo etila boshlandi. Kattagina savdo pul aylanmasiga ega bo’lgan «Tsindal», «Poznanskiy», «Katta Yaroslavl manufakturasi», «Aka-uka Nobellar», «Moskva savdo-sanoat jamiyati», «Kavkaz va Merkuriy», «Nadejda», «Vostochnoe obhestvo», «Rossiyskoe transportnoe obhestvo» kabi aktsionerlik jamiyatlari o’z filiallari va vakolatxonalarini Yangi Urganch shahrida ochadi. Aynan Xivada emas, Yangi Urganchda vakolatxonalarning ochilganiga sabab, bu shahar daryo yoqasida bo’lib, qolaversa Xivaga qaraganda ruslar asos solgan Petro-Aleksandrovskning yaqinligida edi. Shuningdek, bu erda ruslar ko’pchilikni tashkil qilib, evropacha ko’cha, mehmonxonalar, uylar ham paydo bo’la boshlagandi.

Yuqoridagi firma va jamiyatlar, xonlik savdogarlari bilan rus sudxo’rlari o’rtasida dallolik vazifasini bajarishar edilar. Bunday savdo-sudxo’rlik operatsiyalarida paxta olib sotuvchi paxta zavodi egalari, tarozibonlar boyib borishardilar. Ana shunday savdo sudxo’rlik ishlarining vakillari sifatida Avazbobo Yoqubov, Polvonniyoz sigirchi, Matvafo Yusupovlar o’sha vaqtda dong qozonishgandi.

Shu bilan birga savdo pul tovar munosabatlari bilan barobar kredit bank tizimi ham rivojlana boshlagandi. Xususan, Rossiyalik Kozyakov endigina katta tijoratga qo’l urayotgan Mutrazo Xo’jabekov, Nurmuhammad Boboev, Vaisboy Yoqubov, Muhammadyoqub Yusupov, Iskandar Erniyozov, Nurmuhammad Ernazarov kabi savdogarlarga 1560 rubl miqdorida 1900 yilda kredit berib turgan.

Bundan tashqari, xonlikda XX asr boshlarida banklar ham vujudga kela boshlagandi. Chunonchi, 1909 yilda Yangi Urganchda rus xitoy banki bo’limi, 1910 yili rus xitoy banki va shimoliy bank hamkorligida «Rus Osiyo banki», 1915 yilda Sibir va Moskva savdo banklarining agentliklari Xorazmda faoliyatini boshlagandi.