Semema va uning tarkibiy qismlari

Sinekdoxa (gr. synekdoche – “nisbatlash”) yo‘li bilan hosil qilingan ko‘chma ma’no deganda, biror narsaning nomi bilan uning biror qismini atash va, aksincha, biror narsaning qismi bilan u mansub butunni atash tushuniladi: 1. Besh qo‘lini og‘ziga tiqadi. 2. Ochildiboy tirnoqqa zor edi. Sinekdoxik yo‘l bilan hosil qilingan ma’noni ham lisoniy va nutqiy ma’noga bo‘lish mumkin. Masalan, keltirilgan qo‘l, tirnoq leksemalarining sinekdoxik ma’nosi sememalashgan. Stol sindi, eshik buzildi gaplaridagi stol so‘zining “oyoq” (stolning oyog‘i), eshikso‘zining “qulf” (eshikning qulfi) hosila ma’nolari nutqiy sinekdoxik ma’noga misol. Ammo har qanday butunlik nomi bilan qismni, qismning nomi bilan butunni atab bo‘lmaydi. Masalan, daraxt va shox, barg, tana, ildiz, meva butun va qismdir. Lekin barg deganda hech qachon daraxt anglashilmaydi. Ammo meva номи, masalan, olma atamasi orqali daraxt ham ifodalanadi.
Metonimiya (grekcha: metonymia – “qayta nomlash”) ifodalanmishlarining o‘zaro bog‘liqligi, aloqadorligi asosida bir ifodalovchining boshqa ifodalovchi uchun ishlatilishi.
Metonimiya ham yangi ma’no hosil qilish jarayoni va bu jarayon natijasining barqarorligiga ko‘ra lison va nutqqa daxldor hodisa. Boshqacha aytganda, metonimik hosila ma’no sof nutqiy yoki lisoniy (lashgan) bo‘lishi mumkin.
Metonimik ma’nolarning asosiy ko‘rinishlariga misol keltiramiz:
1) bir narsa predmetning nomi bilan shu predmetdagi boshqa bir narsa ataladi:
a) stakan 1 – ichimlik uchun ishlatiladigan silindr ko‘rinishdagi shisha idish; stakan 2 – bir stakan hajmiga teng suyuqlik miqdori (bir stakan suv);
b) dasturxon 1 – o‘rtaga yozilib, ustiga oziq-ovqat qo‘yiladigan mato materialli ro‘zg‘or buyumi; dasturxon 2 – yeyish uchun o‘rtaga qo‘yilgan oziq-ovqat;
2) materialning nomi shu materialdan yasalgan mahsulotga o‘tadi:
a) kumush 1 – oq-ko‘kish rangli yaltiroq tusli asl metall; kumush 1 –kumushdan zarb qilingan pul, tanga;
b) qog‘oz 1 – yozish, chizish, kitob, gazeta, jurnal boshqa hamda boshqa shunga o‘xshash maqsadda ishlatiladigan yog‘och, eski latta-putta va shular kabidan tayyorlangan yupqa material; qog‘oz 2 – varaq, bet;
3) joy nomi bilan shu joyda yashovchi kishilar ataladi:
qishloq 1 – aholisi ko‘proq qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanuvchi aholi punkti; qishloq 2 – qishloqda yashovchi kishilar (Qishloq nima deydi?).

4. 
   harakat ifodalovchisi bilan uning natijasi yoki unga aloqador bo‘lgan jarayon nomlanadi:
   

to‘y 1 – yeb-ichish natijasida nafsni qondirmoq; to‘y 2 – bazm-tomosha bilan ziyofat berib o‘tkaziladigan marosim.
5) predmetning nomi bilan shu predmet hosilasi ataladi:
a) til 1 – og‘iz bo‘shlig‘ida harakatlanuvchi nutq a’zosi; til 2 – shu nutq a’zosi harakati natijasida hosil bo‘lgan nutq;
b) Navoiy 1 – o‘zbek mutafakkir shoiri; Navoiy 2 – Alisher Navoiy asari.
Кo‘rinadiki, metonimik hosila ma’noning ayrimi sof lisoniy mohiyat kasb etgan bo‘lsa, ayrimi nutqiy sathdagina mavjud. Masalan, Navoiyni o‘qidim gapidagi Navoiy so‘zi ellipsis natijasida tushib qolgan asar so‘zining ma’nosini ifodalamoqda va u nutqiy tabiatga ega. Ammo keltirilgan dasturxon 2, to‘y 2, qog‘oz 2, kumush 2 ma’nolari lisoniylashgan, sememaga aylangan metonimik ma’no.
Metonimik hosila ma’noning vujudga kelishi, asosan, lisoniy bog‘lanish emas, balki obyektiv borliq hodisalari orasidagi nolisoniy aloqadorlik bilan bog‘langan.