Selluloza ishlab chiqarish texnologiyasi

Ba’zi tur sellulozaning polimerlanish darajasi 
(glukozid qoldiqlari)
№
Selluloza
Polimerlanish darajasi 
(glukozid qoldiqlari)
1
Ishlov berilmagan paxta
2500–3000
2
Tozalangan paxta momig‘i (lint)
900–1000
3
Ishlov berilgan yog‘och massa
800–1000
4
Regenirlangan selluloza
200–400
5
Sanoat asetat selluloza 
150–270
Selluloza olingan xomashyo turi va olinish sharoitiga qarab 
polimerlanish darajasi har xil bo‘ladi.
PD 200 dan yuqori bo‘lgani 
α
– selluloza, 200 dan 50 gacha 
qismi 
β
– selluloza va 50 dan past bo‘lgan qismini 
γ
– selluloza deb 
atash qabul qilingan. Selluloza PD 200 dan kam qismi va boshqa 
yo‘ldosh qo‘shimchalarni umumiy holda gemiselluloza deb atash 
qabul qilingan.
Selluloza ishlab chiqarish texnologiyasida, selluloza tarkibli 
yog‘och va o‘simlik poyalari tarkibidagi yo‘ldosh qo‘shimchalar: 
lignin, pentozanlar va yelimsimon moddalardan ajratib olish.
Gemisellulozalar 
ham polisaxaridlar bo‘lib, o‘simlik to‘qi ma-
larining katakli devorlarining tarkibiga kiradi. Yog‘och sellulozasida 
17–43 % bo‘ladi. Makromolekulalari tarmoqlangan bo‘lib, 
pentozandan (ksiloza, arabinoza) yoki geksozanlardan (mannoza, 
galaktoza, fruktoza) tashkil topgan bo‘ladi. Polimer lanish darajasi 
50–300. Ko‘pchilik gemisellulozalar ishqor erit malarda eriydi. 
Sellulozaga qaraganda suyultirilgan kislotalarda engil gidrolizga 
uchraydi. Ularni gidrolizlanish tenglamasi:

---

9
(С
5
Н
8
O
4
)n + nH
2
O → nC
5
H
10
O
5
pentoza
(C
6
H
10
O
5
)n + nH
2
O → nC
6
H
12
O
6
geksoza
Gemisellulozalar, shartli ravishda, pentozanlarga (ularni gid-
ro lizlanganda pentozanlar – D-ksiloza va D-arabinoza) va gek-
sozanlarga (gidrolizlanganda geksozalar hosil bo‘ladi: D-mannoza 
va D-galaktoza).
Lignin
– o‘simlik to‘qimasining bir qismi bo‘lib, gemisellulozalar 
bilan birgalikda selluloza fibrillari orasidagi bo‘shliqlarni 
to‘ldiradigan sariq-qo‘ng‘ir rangli amorf modda. Uning molekular 
massasi yuzdan millionga qadar bo‘lishi mumkin. Yog‘ochning 
turlariga qarab, 20 % dan 35 % gacha bo‘lishi mumkin. Lignin 
makromolekulasi tarmoqlangan ko‘rinishda bo‘lib, asosan, fenol 
spirtlarni qoldiqlaridan iborat bo‘ladi. Masalan, 3 – metoksi – 4 oksi 
korichniy (sinan) va ular bir-birlari bilan uglerod-uglerod va oddiy 
efir bog‘lari bilan bog‘langan bo‘ladi. Shu vaqtgacha ligninning 
kimyoviy formulasi to‘liq aniqlanmagan.
Qisqacha xulosa
Selluloza tarixi, turlari va tarkibi, ularning nomlanishi hamda 
polimerlanish darajasiga taalluqli ma’lumotlar keltirilgan.