Сейтназаров М

Глобал өзгерислер ҳәм жаслардың манауий-ағартыўшылық тәрбиясы нәтийжелилигин асырыў зәрүрлиги.

Жобасы`
Кирисиў

1. Бугинги дуньянын идеологиялык кориниси.
2. Хазирги дауир хам идеологиялык машкалалар.
3. Жаслар тәрбиясының социаллық тийкарлары .
4. Манауий агартыушылык ҳәм кәмил инсан тарбия
Кирисиў
ХХI әсир басларына келип дүнья мәмлекетлери ортасындағы өз-ара тәсир сондай дәрежеде күшейип кетти, бул процесстен толық тикленип алған бирде бир мәмлекет жоқ, деп толық исеним менен айтыў мүмкин. Ҳәттеки, халық-аралық шөлкемлерден узағырақ турыўға умтылып атырған, оларға ағза болыўды қәлемей атырған мәмлекетлер де бул процесстен толық шетте емес. Глобалласыў сондай процесс, оннан шетте тураман, деген мәмлекетлер оның тәсирине көбирек ушырап қалыўы мүмкин. Бундай ғайры ықтыярый тәсир болса көбинше унамсыз ақыбетлерге алып келмекте.
Глобалласыўдың түрли мәмлекетлерге өткерип атырған тәсири де түрлише. Булл жол дүнья мәмлекетлериниң экономикалық, мәлимлеме, манауий интеллектлери ҳәм сиясаты қандай екени менен байланыслы. Дүньяда жүз берип атырған процесслердиң ҳәр бир мәмлекетке өткерип атырған унамсыз тәсирин кемейтиў ҳәм унамлы тәсирин күшейтиў ушын усы ҳәдийсениң мағанасын тереңирек аңлаў, оның өзгешеликлерин үйрениў тийис. Бул ҳәдийсени терең үйренбей турып оған бейимлесиў, керек болғанда, оның бағдарын тийисли тәризде өзгертиў мүмкин емес.
Ғәрезсизлик дәўиринде мәмлекетимиз алымлары өткерген ҳәм өткерип атырған излениўлерине көз жүгиртиў бул тараудағы жумыслар енди ғана басланып атырғанынан дерек береди. Глобалласыўдың миллий манауиятқа да тәсири болады. Ҳәр қандай сиясат, атап айтқанда экономикалық сиясат ҳәм манауият тарауындағы сиясат та илимий тийкарға ийе болғанда ғана жеңис келтириўин нәзерде тутсақ, бул мәселеде алымларымыз сиясатшыларымызға жетерли көмек бериўлери керек екенлигин атап өтиў дурыс болады. Мәмлекетимиздиң жәҳән майданында алып барып атырған сиясаты көбирек нәтийже бериўин қәлейтуғын болсақ, глобалласыўдаң мазмунын, бағарын, өзгешеликлерин тереңирек бақлаў ҳәм анализ етиў зәрүр.
Глобалласыў –түрли мәмлекетлердиң экономикасы, мәденияты, манауияты, адамлар ортасындағы өз-ара тәсири ҳәм байланыстың күшейиўи болып табылады.
Глобалласыўға берилген тәрийплер жүдә көп. Бирақ оның өзгешеликлерин толық қамрап алғаны мениңше, француз аналитиги Б.Банди берген тәрийп. Онда глобалласыў процессиниң үш өлшемли екенине итибар бериледи:
*глобалласыў-үзликсиз дауам ететуғын тарийхый процесс;
*глобалласыў-жәҳәнниң гомогенлесиўи ҳәм универсалласыў процесси;
*глобалласыў-миллий шегаралардың жуўылып кетиўи.
Б.Бандидиң бул анализине қарсы пикир билдириўимиз мүмкин бирақ дүнья жүзинде болып атырған ўақыяларға кек нәзер тасайтуғын болсақ бул үш тәрийптиңде бар екенлигин көремиз.
Глобалласыўдың мәмлекетлер экономикалық сиясаты ҳәм манауиятына өткериўи мүмкин болған унамлы ҳәм унамсыз тәсири Индияның атақлы мәмлекет әрбабы Махатма Гандийдиң төмендеги сөзлеринде жақсы баян етилген:: «Мен үйимниң дәрўаза ҳәм есиклерин дайым беккем жауып отыра алмайман, себеби үйиме таза ҳауа кирип турыўы керек. Соның менен бирге ашылған есик ҳәм айналарымнан кирип атырған ҳаўа дауыл болып үйимди астын-үстин етип жибериўи, өзимди болса жығылтып жибериўин де қәлемеймен».
Соның ушын да миллий идеяның бүгинги глобалласыў процессинде үйимизди, турмысымызды таза ҳаўа менен тәмийнлеп, әйне ўақытта «дауыллардан» сақлаў дереги екенлигин аңлаў мүмкин
Бүгинги күнде дүнья жүзинде үлкен қарама қарсылықлар жүз берип атырған дәўир сыпатында көзге тасланбақта. Жер жүзинде глобал өзгерислер жүз бермекте. Бүгин дүньяда идеялық қарама-қарсылықлар қурамалы көринисте болып, идеологиялық полигонлар ядролық полигонлардан да қәўиплирек болып оның раўажланыўы шегара билмес дәрежеде болмақта.
Дүнья жүзиниң түрли территориялық кеңисликлерге бөлиниўин география сабақларынан жақсы билемиз. Дүньяның сиясий картасына карайтуғын болсақ мәмлекетлердиң өз шегараларына ийе екенликлери ҳәм ҳәр бири өзиниң территориялық кеңислигине бөлиниўин бақлаймыз.
Инсаният ХХ әсирдиң соңына келип бирталай шегара билмейтуғын машқалаларға дус келди. Урыс ҳәм тынышлық, экологиялық жағдайлар, руўхый жетиспеўшилик наркобизнес, терроризм сыяқлы машқалалар глобал машқалалар сыпатында өз көринисине ийе болмақта. Соның менен бир қатарда дүньяда глобалласыў, ғалаба хабар куралларының тезлесиўи, интенсивлесиўи, универсал технологиялар менен байланыслы улыўма инсаниятлық өзгерислер процесслери де күшейип бармакта. Пүткил жер жүзи адамзат ушын бирден-бир жасаў орны екенлиги бәршеге мәлим. Буған әлбетте ҳеш қандай гуман болыўы мүмкин емес. Бирақ тарийхқа нәзер таслайтуғын болсақ бар болған шегараларды өзгертиў, белгили бир территорияларды басып алыў ушын есапсыз урыслар болғанын да жақсы билемиз.
Бүгинги күнде адам санасы ҳәм кәлби ушын гүрес кескин түс алып атырған екен, ҳәр қыйлы көз-қарасалардың идеологиялық майданда басшылық етиуге умтылыўы табиий, албетте. Бунда бойсындырыўшылыққа тийкарланған жеке идеология басқарыўшылығын тәмийнлеў арқалы дүнья майданларын идеологиялық жақтан өзине бойсындырыўға урынып атырған ҳәрекетлерди мысал келтириў мүмкин. Диний сыйыныўшылық солар қатарында мәселен, ислам дининдеги ҳәзирги динге берилиўши социаллық, миллий кәсийети, кайсы мәмлекетке тәнлигине қарамастан барлык мусылманлардын руўхый бирлиги хаккындагы ойларга тийкарланып, олардын жеке халифатлык астында сиясий бирлесиу идеясына тийкарлауга харекет кылады. Көринип турганындай, бул диний сиясий идеология диний тийкарда бирлесиу идеясын биринши орынга кояды. Ол диний руухый алемдеги сайкеслик мамлекетлердин социаллык, мадений-агартыу, илимий техник тараудагы бирге ислесиуине, олардын жетискенлигинин бирлесиуине хам халыктын рауажланыуна жол ашса бунын неси жаман деген сорауды ортага таслайды. Жузеки караганда бул гап дурыска усайды. Бундай идеология тарепдарлары оз коз-карасларын коп жагдайда ане сондай {бийазар} формада бериуге харекет кылады.
Бирак, дыккат пенен итибар беретугын болса, биришиден~ олар миллий суверениттетден кешиу ямаса оны колдан бериу есабына жеке мамлекет дузиуди гозлеп атырганлары малим болады.
Екинишиден ~ халифатлыкты тиклеуге, онын тууры екенлигин тийкарлауга урынатугынлар, бул аухал дал милет сыпатында озлигимизди анлауга жол коймаслыгын жасырады. Бул идеяны енгизиуде олар бизлердин ислам динине сыйыныуымызга дыккат аударады.
Тууры биз мусылман халыкбыз. Маселенин назик тарепи соннан ибарат. бундай кушлер ане сол рееаллыкты тан ала отырып, бирак оз тарийхымыз, тилимиз, бийтакрар мадениятымыз, дунья халыклары ортасындагы озине тан орнымыз, оз рауажланыу жолымыз бар екенлигин бийкарлауга харекет етеди. Албетте бул хакыйкатлыкты тан алыу, алмаслыколардын иси. Биракозлеринин бундай илимге карсы коз-карасларын адамларымыз, асиресе жасларымыз санысына синдириуге харекет етип атырганларга бийпаруа карап болмайды.
Сондай-ак, бул агым тарепдарлары халифатлык байрагы астында бирлесиуди ислам емес дуньяга карсы турыу максети менен байланыстырыуын хам атап отиу зарур. Бундай жакынласыу жуда кауипли екенлиги хешкимге сыр емес. Ал ол болса адамзаттын диний тийкарда карама-карсы поясларга болинип кетиуине, базда {цивилизациялар соклыгысыуы} деп аталатугын кубылыстын жузеге келиуине себеп болыуы мумкин.
Хазирги кунде тил, маденият, урп-адетлердеги улыумалык, баскаша айтканда, этник бирликке тийкарланган жагдайда жеке идеологиялык майданды жузеге келтириу барысындагы караслар хам бар. Бундай караслардын калиплесиу тарийхы узак отмишке барып такалады. Бугинги кунде олардын хар бири озине тан таризде дуньянын идеологиялык коринисинде белгили бир орынды ийелеуге урынбакта.
Бугинги кунде халыклардын тил бирлигине суйенген халад олардын (манауий-ағартыўшылық) бирлигин тамийнлеу байрагы астында берилип атырган идеялар артында хам хаслында гарезли максетлер жатырганлыгын умытпау керек.
Бугин дуньянын идеологиялык коринисин оз максетлери жолында озгертпекши болган идеологиялык формалар тураклылык хам рауажланыуга кауип туудырмакта.
Экономикалык имканиятлары халсизленген, социаллык бирлик ыдыраган, ишки карама-карсылыклар кушейген, уатан, миллет тадиринен озинин тар маплерин устем коятугын, оз-ара келисе алмайтугын, хакимиятка талабан сиясий группалардын бар болган машкаларды сырткы кушлер жардеминде шешиуге урыныуы хамде руухый ыдырау, ертенги кунге (келешекке) деген исенимсизлик сезимлери басшылык кылган мамлекетлер уллы мамлекетлик шовинизмнин белгисине айланыуын замангой тарийхта корсетип турыпты.
Тилекке карсы, бизин улкемизде уллы мамлекетлик шовинизмнин зыянлы тасиринен шетте калмады.
{Ол да узак уакыт дауамында басшылык етиуши шовинистик хам агрессив миллетшилик идеяларынын путкил кыйыншылыкларын тартып келди,-деп жазады И.А.Каримов-Озбекстан Россия империясы, сонынан болса совет империясы составында мажбурий турде услап турылган кыйын дауирди басынан кеширди.} ^w
Уллы мамлекетлик шовинизмнин каупи бундай позицияда турган кушлер, мамлекетлердин эконмикалык, сиясий ямаса аскерий куш кудиретинин улкенлигинде емес, ал галаба курал аркалы хам идеологиялык жол менен зулым корсетиуинин кенлигинде, олардын колындагы идеялык тасир откизиуши курал хам механизмлеринин хар кыйлылыгында. Бунда галабалык хабар кураллары аркалы психологиялык тасир жасаудын жанадан жана усылларынан пайдаланады.
Асиресе, миллий турмысымызга тан малим касийетлерди ашыктан ашык каралау, жерге урыу ямаса айырым тарийхый уакыя хадийселерди улыума болмагандай дунья маденияты, илим панге улкен улес коскан уллы данышпанларымыздын бизге катнасы жоктай етип корсетиуге умтылыулар бар.
Не ушын адамлар санасы хам калби ушын гурес турли идеологиялардын бас максетине айланып калмақта Гап сонда, анык идея, тийкаргы маниде идея болыуы ушын адамлар санасын ийелеуи, туурырагы олардын калбинен жай алыуы шарт. Егер бундай болмаса ол яки бул идея тек онын хабар яки жаналык сыпатында сакланып калады, гана. Баскаша айтканда складтагы керексиз буйымлар сыяклы санамыздын бир шетинен жайласып жата бериуи мумкин. Бир соз бенен айтканда, бундай халатта идея шахс ушын хеш кандай социал ахмиетке ийе болмайды, идея тек гана инсан калбин ийелегенде, инсаннын маьнауий-руухый халаттын айрылмас болегине айланганда гана харекетке шакырыушы руухландырыушы кушке харекет ушын колланбага айланады. Сонын ушында бугинги кунде тек инсан санысын емес ал калбинде ийелеу идеологиялык гурестин бас максети болып калмакта. Ане сонын ушында жер жузинин турли регионларында халыклардын калби хам санасы хар турли идеяларды сынау майданына баскаша айтканда идеологиялык полигонга айландырымакта.
Хош идеологиялык полигон дегенде нени тусинемиз Полигон грек сози (коп кырлы деген манисти билдиреди) нен алынып аскерий термин ретинде колланып келгенбиз. Адетте полигон дегенде курал-жаракхам техниканы сынау, армияны аскерий таярлыктан откериу яки аскерий шыныгыу, изертлеулер алып барыу ушын арналган майдан тусиниледи.
Усы коз-карастан караганда идеологиялык полигонлардын озгешеликлери хаккында не деу мумкин Тарийхка назер таслайтугын болсак, баска жерлерди басып ылыу максетинде исленетугын рус кураллары узликсиз жетилистирип барганын коремиз. Ол найзалардан баслап автоматик куралларга шекем, пучкалардан баслап жер жузинин хар кандай точкасына катесиз жетип баратугын континенталлар аралыкбаллислик ракеталарга шекем болган узакрауажланыу жолын басып отти. Бул кураллар басып алыуы керек болган жерлер халыкты физикалык жок етиуге каратылган еди. Мамлекетимиз ишинде гайры инсаний идеяларын таркатыуга харекет кылган кимселер, ане усындай жауыз максетлерин, ягный адамлар, асиресе жасларды алдау, олар жардеминде мамлекетти оз рауажланыу жолынан шетлетип жибериуди назерде туткан еди. Шет еллерде ане сондай {тәлим} алган ваххабийлар, сондай-ак{хизвут тахрир} шылардын жаслардын санасын захарлеу жолындагы харекетлеринде тап усылай бахалау мумкин.
Хазирги дауирде геосиясий максетлер кобирек идеологиялык сиясат пенен унлеслигин оз алдына айтып отиу зарур. Бунда идеологиялык тасир корсетиу геосиясаттын ен тасиршен куралы сыпатында коринбекте. Ягный турли мамлекетлеридн максетлери халыктын турли катламлары, асиресе жаслар санасы хам калбине идеологиялык тасир корсетиу аркалы, олардын искерлигин аз тасирине ягный маплерине багдарланган идеологиялык орталыкты жаратыуды гозлеген халда амелге асырылмакта. Усы поцессти туурыдан тууры кориу, онын кандай амелге асыуын анык билиу кыйын хам курамалы. Ане усы себептенте Президентимиз идеологиялык полигонлар ядро полигонларына караганда кауиплирек болып калкганлыгын айрыкша атап откен.
Ядро полигонларынын кай жерде жайласканлыгын, онын кууатын, кандай максетке багдарланганын толык дарежеде анык билиу мумкин. Лекин, жауыз, жат идеологиялык максетлерди кай жерден хам кандай жоллар менен кайсы инсанлар калбин ийелеп алганлыгын ансатлык пенен билип болмайды.
Бугин {еки полюсли идеология} ортасындагы гурес токтаган болсада, лекин дунья идеологиялык гуреслер токтаган жок. Керисинше, жахан майданларын идеологиялык болип алыуга урыныулар турли жоллар менен болмакта. Маселен, Озбекстан гарезсизликти алганнан кейин иедология тарауында турмыс ансат болмады. Мамлекет гарезсизлиги идеясына жат болган бийгана идеялар уллы максетлерди амелге асырыуга карама-карсы койыуга урыныулар болганлыгынын гууасымыз. Бундай харекетлердин тарепдарлары озлерин {дос}, {миллетлес}, {уатанлас}, {динлес} етип корсетиу маскалары менен оз идеяларын амелге асырыуга урынды. Натийжеде, хакыйкый кадирятларымызга кайшы болган хар турли агымлар, пухаралар асресе жаслар санасын ийелеуге харекет кылды.
Жахан геосиясатныда халыкларды руухый- идеологиялык тарептен бойсындырыуга умытылыу хам бугинги кунде дуньяны усы тийкарда болип алыуга урыныулар дауам етпекте. Бунын ушын олар хазирги дауир массалык хабар кураллары, олардын женислеринен, хамде хар турли орайлар, хазирги пайытта оз-ара бирге ислесиуге багдарланган социал, мадений, экономикалык кураллардан пайдаланыу аркалы дуньянын турли регионларында озлерине мас идеологиялык орталыкты калиплестириу максетлеринде гозлемекте.
Ане усындай шараятта миллий гарезсизлик идеясын терен ислеу аркалы гана бундай идеологиялык ареналарда алып барылып атырган гуреслер манисин дурыс тусиниу хам алдын алыу мумкин. Идеологиялык процесслер пикир хам идеялар дизими сыпатында инсан санасына багдарланганлыгы, озине тан максетлери барлыгы менен характерленеди. Олар коплеп адамлар калби хам санасын ийелеп алыу аркалы озине тан тасир корсетиу майданын жаратады. Бул майдан ишинде турли халыклар, инсанлар искерлиги топланады.
Руухый рауажланыу хам дунья халыклары рауажланыу соны белгилеп отеди, геосиясат хам малим бир максетлерди гозлер екен, ол тек гана инсаният арман етип келген тынышлык хам тураклылыкта, мамлекетлер хам халыклар келешегине, еркин хам парауан турмыс курыу идеясына мас болыуы керек. Ол уатан гуллеп жаснауы, халык парауанлагы, социал бирге ислесиу, миллетлер ара татыулык хам диний бауыры кенлик идеяларын озинде топлап, хазирги геосиясий максетлердин бас олшемине айланып барыуы лазым. Ол кесел идеология хам идеяларды баска халыклар сансына, калбине синдирип, идеологиялык тарептен дуньяны болип алыуга емес, оз-ара мапдар бирге ислесиуге, дуньялык проблемаларды оз-ара бирлесип шешиуге хызмет кылыуы керек. Усы маниде, геосиясатка жанаша жантасыу ХХI-асирде жанаша мани хам ахмийет пайда етеди хам дунья рауажланыуына хызмет кылады.
ХХ-асирдин акырында дуньяда улкен уакыялар жуз берди. Онын сиясий картасы, маселен, Орайлык Азиянын кориниси туптен озгерип кетти. Откен СССРдын болеклениуи онын хукимран идеологиясынын сапластырылыуы хам Орайлык Азия республикаларынын оз гарезсизлигин колга киритилиуи регионымызда тек гана социал сиясий тарептен гана емес, балким жана идеологиялык жагдайды да пайда етти. Усы жагдайдын маниси томендегилерден ибарат
Бириншиден, откен советлер хукимранлыгы шараятында коммунистик идеология, жергиликли халыклар азелден кан-кардаш болыуына карамастан, оларды зорлык пенен {бирлестирип} турган еди. Ол жергиликли халыклар санасына зорлык пенен {СССР бизин уатанымыз хам совет халкы-жана тарийхый бирлик} деген тусиниклерди синдириуге зор берип урынар еди. Жергиликли халыклар буннан канша наразы болмасын, озлеринин тарийхый хам руухый жакынлыгына умтылмасын, лекин бул умтылыуларга карамастан идеологиялык (тазийх) шексиз кушли еди.
Жергиликли откен аукамлас республикалар озлеринин гарезсизлигин колга алыуы менен бул идеология жок болды. Олардын хар бир алдында озлеринин ишки турмысы хам гарезсизлигин беккемлеу, тураклылыкты тамийинлеу хам озлери ушын (макбул) болган рауажланыу жолын белгилеп алыудай жуда кыйын уазыйпалар жузеге келди. Бул процесстин регион мамлекетлеринин оз-ара мунасибетлерин уйгынластырып турыуга хызмет кылатугын руухый идеологиялык критериялар калиплесиуине тасир откизиуи табийийдур.
Екиншиден, региондагы мамлекетлер оз гарезсизлигин киргизген болыуына карамай, 1991 жылга шекем откен орай еле оз хукимранлыгын кайтанадан тиклеуге нийетлер еди. Сонын ушында ол регион мамлекетлерди бир-бирине карама-карсы койыу, миллетлер ара келиспеушилик келтирип шыгарыу сыяклы сиясатты дауам еттирди. Бул оз гезегинде, сол дауирде, малим дарежеде, регион халыкларынын оз-ара катнасыкларынада белгили тасир корсетти.
Үшиншиден, гарезсизликти колга киргизген регионымыз мамлекетлерин оз тасир шенберине киргизиу ушын жане баска бир катар мамлекетлерде харекетин баслап жиберди. Олардын копшилиги сырттан калыс жардем корсетип атыргандай болсада, тийкарында хар бир корсетип атырган {жардемлери} орнына регионда оз тасирин бекемлеуге харекет кылды. Хаслында бундай харекетлердин болыуы табиий халдай коринеди.
Лекин, оларда да регион мамлекетлери хам халыкларын бир-бирне карама-карсы койыуга урыныулар жок емес еди. Демек, оне усы урыныулар да регион мамлекетлеринин гарезсизлик шараятында жузеге келген проблемаларды оз-ара бирлесип шешиуге хызмет кылатугын фактордын келиуине озинин тасирин откерди.
Тортиншиден, регионда жузеге келген проблемаларды шешиуге хызмет кылыушы жана руухый-идеологиялык орталыкты калиплестириу итияжыда асып барды. Мамлекетимиз Президенти И.Каримов белгилеп откениндей {СССР болекленип кеткенен кейин бизин еркимиз яки талпыныуымызга байланыслы болмаган халда Озбекстан амелде фронт жакынындагы мамлекетке айланып калды. Онын сырткы шегараларында -Авганстан хам Тажикстанда сонгы жылларды жуз мынлап инсанлар омирине шек койган еки урыс ошагы жанып турыпты}^q
Авганстанда урыс оты ошпегени тек бизин мамлекетмиз ушын гана емес, балким путин региондагы барлык мамлекетлер ушында улкен кауип катерди пайда етти.
Бесиншиден, Озбекстан озинин экономикалык потенциалы, шийки зат ресурсларга байлыгы, жумысшы куши хам демократиялык имканиятлары, коп тарептен геополитик жайласыуына карайда, регионда жетекши орында турганлыгы менен ажыралып турады. Сол себепли Озбекстанга караганда болатугын хар канда й кауип катер албетте путеил регионга тасир кылады. Усы маниде де турли сиясий кушлер хам харекетлер Авганстандагы урыс отын кушейтиу хам региондагы жагдайды курамаластырыу хамде регион мамлекетлерин оган тартыудын турли жолларын хам усылларын иске салмакта.
Хасылында бул урыныуларга регион мамлекетлери хам халыклары ортасында бар болган азелий дослыкка зыян жеткериуге каратылган идеологиялык харекетлер деп баха бериуи мумкин.
Инсаният цивилизациясынын рауажланыу тарийхы, асиресе, хар тарептен бир-бирине байланыслы болып калкан хазирги дунья уакыялары соннан далийил берип турыпты,оз алдына алынган ибр мамлекеттеги хеш бир маселе узак уакыт дауамында миллий шегаралар шенберинде калып кетпейди. Бир канша себеплерге карай бундай маселе кадагалап болмайтугын дарежеде жайылып кетиуи анык. Бул болса ертеме -кешпе консы мамлекетлер алдында барлык унамсыз акыбетлери менен бирге катар проблемаларды алдына койды. Хатте региондагы жагдайды бийкарарластырыу дарежесине барып жетеди. Сол коз-карастан караганда, маселенин жасырын хам ашкара турде интернационалласыуыда келиспеушиликти теренлестиреди. Себеби турли максетлерди гозлейтугын хам келиспеушилик бар болган аймакта оз маплерин тамийинлеуге умытылатугын сырткы кушлер хамме уакыт тайын турады. ^q
Орайлык Азия мамлекетлери оз гарезсизлигин колга киргизип, рауажланыуга карай кадем таслап атырган хазирги шараятта да дуньядагы белгили бир сиясий кушлер, идеологиялык полигонлар улкен экономикалык ресурс хам геополитикалык дарежеге ийе болган бул регионды оз маплери шенберине тартыу харкетлеринен кайткан жок. Олар оз максетлерине ерисиу ушын тасир хам басым откизиудин барлык формаларын колланбакта. Маселен, Орайлык Азия мамлекетлерин оз-ара экономикалык интеграсияласыу процессине тоскынлык кылыу, оларга оз-ара бир-бирлеринен наразылык сезимлерин оятыу сыяклы идеологиялык тасир откизиу халатлары пайда болып атырганлыгын айтыу мумкин.
Бул максетте регионда тарийхый калиплескен жамийетлик-экономикалык, мадений, агартыушылык байланысларын жолдан шыгарыу дос хам тууыскан мамлекетлер, халыклар хам миллетлер арасына ныза салыу, кескинлик ошакларын келтирип шыгарыу ушын турли идеялык, диний хам идеологиялык кураллары иске салынбакта. Асиресе, Орайлык Азия халыкларынын дунья коз-карасы хам маьнауиятында ислам дининин беккем орын ийелегенинен пайдаланып оларга исламлык {cабак} бериу, исламды кайта тиклеу байрагы астында регионда диний экстремизм хам фундаментелизмди кен таркатыу бойынша алып барылып атарган копарыушылык харкетлери кушейди.
Бизге малим, «Фундаментализм», «Экстремизм», «терроризм», сыяклы тусиниклер жамийетте кабыл кылынган нызам кагыйдаларга сайкес келмейтугын хам оларга карсы болган идеялар хам де олар тийкарындагы харекетлери саулелендиреди. Қандай да бир багдарды бузып корсеткен халда сиясий максет койыушы харекет экстермизмге алып келеди. Экстремизм кандай аталган яки кандай кориниске ийе болмасын онын тийкаргы максети аскерий топарларды калиплестириу аркалы хакимият басына келиуден ибарат. Ане сондай {фундаментализм}, {терроризм} сыяклы созлерде тар манисте хакимият яки кандай да бир душпанлык максетлер ушын гуресиуши жамийетлик сиясий топар хам агымларга тийисли.
Негизинде {фундаментализм} хам {экстремизм} идеяларынын Орайлык Азияга кирип келиуинене гозленген максет-диннин кадириятларын кайтадан тиклеу емес балки ане усы идеялардан курал сыпатында пайдаланыу аркалы регионда тураксызлыкты, диний хам миллетлер аралык нызаларды келтирип шыгарыу, акыр-акыбетинде хакимиятты колга киритиу. Бул урыныуларды дузетип болмас апатшылыкларгы алып келиуи мумкин болган тарийх бетинде калып кеткен халифалыкты тиклеу идеясына да куш салынбакта. Ане усы жолда ислам фундаментализми уакиллери, хатте диний исеним дарежесинде инсан калби маьнауий байлыгынын ажыралмас болеги болган миллий озине танликти {курбан} кылыу идеясынан бас тартпай атыр.
Идеология полигонларынын сынаудан отип атырган мазмуны ғайры инсаный болган идеяларга карсы тура алыу ушын оз алдына идеологиялык иммунитет хасыл кылыу лазым. Иммунитет (латынша Immuntas- азат болыу, кутылыу) дегенде организмнин хар дайым ишки ийелилигин саклауы, озин турли озгешеликлерге ийе тасилерден, оны сырткы инфекциялар кирип келиуинен коргауга куши келетугын реакциялар жыйындысы тусиниледи. Иммунитет адам организминин турли инфекциялык кеселликлерге берилмеслик касийетинде билдиреди. Инсаннын путкил омири дауамында сырткы тасирлерге саза жууап сыпатында арттырылган иммунитет системасы калиплеседи. Иммунитет хаккындагы ане усындай елеслетиулерден келип шыгып идеологиялык иммунитет хаккында не деуимиз мумкин Алды менен инсаннын коплеп касийетлерин туума болса, идеяллык иммунитетти калиплестириу, зарур. Екиншиден, ол хар бир аулад ушын озине тан касийетке ийе болады. Үшиншиден иммунитет системасын калиплестиргенде гана идеологиялык гарезсизлигин тамийинлеу мумкин. (иммунитетке ийе болмаган нарестелердин узак жасай алмаслыгын еслейик) Идеологиялык иммунитет системасы оз ишине нелерди алады. Идеологиялык имунитет системасынын тийкаргы хам биринши шарти бул билим. Бирак билимлер коп маселен уллы мамлекетлик шовинизм ямаса агрессив миллетшилик идеологиясын хам практикасы тарепдарларыда {билим} лерге суйенеди хам оны баскаларга синдириуге харект кылады. Сондай екен, бир тарептен идеологиялык иммунитет системасындагы билимлер обьектив болыуы, уакыялыкты тууры хам толык саулелендириуи, инсан маьнауиятынын байыуына хам жамийет рауажланыуына хызмет кылыуы лазым. Екиншиден,бул билимлер оз маниси бойынша Ўатан, халык маплери улыума инсаный кадиритялар устинлиги менен тыгыз байланыста болыуы керек.
Идеологиялык иммунитет системасын екинши тийкаргы болими ане сондай билимли негизинде калиплесетугын кадириятлар системасы есапланады. Сонлыктан, билимлер каншылыклы обьектиы хам терен болса, онын негизинде жузеге келег кадириятлар хам соншалыклы беккем болады. Бир соз бенен айтканда, шахс, миллет яки мамлекеттин кадириятлар ситемасы идеологиялык иммунитеттин имканиятларын белгилеп береди хам идеологиялыккауиплерге беккем калкан болып хызмет кылады.
Бирак, билимлер хам кадириятлар системасы да идеологиялык иммунитеттин манисин толык саулелендире алмайды. Себеби, бул еки элемент идеологиялык иммуниттин ушинши ахмийетли элементи, ягный жамийетлик экономикалык, сиясий хам мадений-агартыуышылык салаларындагы анык нышана хам максетлер сисмтемасы менен байланыслы. Ягный хар бир адам сияклы халык мамлекет хам жамийеттин хам анык максети болыуы шарт. Сонын менен бирге бул максет анланган оны амелге асырыуда батыл кадемлилик даркар. Ане сондай анык система болмас екен, жеке инсанда миллет яки жамийет болсын ашыкяки жабык коринистеги идеологиялык зорлыкларга шыдам бериуи кыйын.
Миллий рауажланыу идеясы Озбекстан халкынын туп маплери, асирлик арзыу-умитлери, жаксы нийетлери, уллы максетлерин корсетип халыктын тилек-максетлерине ерисиу ушын руухый агартыушылык куш-кууат болатугыны тийкарлы. Бул процесс жамийет агзаларынын туп маплерин козде тутып, демекхар бир пухара миллий рауажландырыу идеясы руухында тарбияланыу сол елдин перзентлери ушын азиз, уллы парызы. Тарбия деген неУ. Егер {тарбия} туснигинин туп манисине итибар беретугын болсак, бул инсаннын ози хам озинин ис -харекети хаккындагы сууретлениуи тууры хам хакыйкат болыуын таминлеуши курамалы процесс. Ягный тарбияланган адам тарбиясыз адамнан озинин тарбиясы менен ажыралып турады, биринши ол озинин ким екенин,амелге асырып атырган кунделик ис-харекетинлери, тажирийбеси,ой-пикирлери ози хам озгелер ушын каншели мапли, пайдалы екенлигин анлауды,озин жаман харекетлерден тыяды хам баклап турады. Тарбиясыз адам болса тилекке карсы оз тажирийбелерин тек гана озгелерге емес аттеки озинеде зыян, пайдасыз манисиз екенин билмейди сезбейди., сонлыктан шыгын хар кандай тарбиянын бас олшеми тарбияланыушы ози хам оз пазийлетлери хаккында туура корсетпелерди багдарлаудан ибарат деп айтыуымыз мумкин.Хар бир дауирдин озине тан тарбиялык усыл хам кураллары болады. Аийемги заманлрадан тарбия жас аудадтын улкен аудад тажирийбелерин озлестириу формаларынан бири сыпатында карап келген. Тарбия тийкарынан мийнет хызмети (аушылык, шаруашылык, дийханшылык,х.т.б.) процессинде, турли урп-адетлер, мерекелер откериу уактында амелге асырылган. Ол тийкарынан физикалык жактан кушли болыуына каратылган. Психолог Д.Эльконин балалар уйинин тарийхын анализ етип, рауажланыуынын белгили дауиринде улыума балалар уйи категориясынын ози болмаганын далиллеген. Бирак сол уакытларды улкенлердин балаларга тиккелей тасири болып, тарбия процесси хазиргиден парыклы шараятларда болган. Мийнет хызметинин коп кырлы болганы хам курамаласып барганлыгынан улкенлер менен балалар ортасындагы катнасларда жуз берген озгерислер себепли озине тан балалар жамийети пайда болган хам бул жамиет агзалары улкенлер тажирийбесин озлестириуинин хам хар кыйлы жолларын тауып, оз омири хам хызметин рауажландырып барган. Бул биринши наубетте каси-онер турлеринин кобейиуи,хам рауажланып барыуы менен де байланыслы болган. Балал калеген тарауы бойынша талим-тарбия алып ози калеген канийгелигин ийелеуиге хаклы.Бирак онын калеуи менен физикалык имканияты хар дайым бир дей болып келе бермейди, адетте ата касиби,туурырагы тата -баба мийрас касибин туткан мысаллар омирден кобирек жетискенликлерге ериседи. Себеби балада атанын каны, онын умтылыушылыгы болады. Демек касип тарбиясы баланы жастан ел-журтына пайдасы тийетугын мийнет хызметине багдарлау хам идеялык ахмийетке ийе.
Шахс тарбиясынын тийкаргы багдары бул идеялык тарбия. Бул инсан санасына хам тусиниклери дизиминде омир хаккындагы философиялык, сиясый хукыкый, диний эстетик, халыклык, коркемлик,касиплик карасларын максетли формаластырыу процесси. Хар кандай тарбия процесси бириншиден- оз максетинен коре идеяллык тарбия. себеби хожалыкты алсак, балалар бакшасын алсак, махалле, колледж, лицей, университет яки академияны аламызба хаммесине берилетугын талим- тарбия процесслери талаба хам тынлаушылар дунья карасын кенейтиу,олардын санасын илимий тийкарланган билимлерге байытыу,хам жамийет ушын абаданлык ушын керек болган сапаларын камалга келтириуге багдарлаудан ибарат.
Бул ислер баланын дунья хаккындагы, алеминин рауажланыу нызамлыклары, инсаныйлык мунасийбетлер рарсындагы озине тан,адеп-икрамлык хам гуззаллык хаккындагы тусниклерди кенейтиуге хызмет етеди. Бул тар маганада идеологиялык тарбиянын тийкары, сонын ушын идеологиясын жогалткан адам, идеологиясыз топар, миллет,халык,жамийет болыуы мумкин емес. Не ушын бир жамийет,социаллык харекет идеологияны баска бир социаллык топарга мажбурий турде синдириу дурыс емес. Себеби идеология-усы социаллык топар агзаларына тан озлериндеги мутажликлери тийкарында усы топардын дуньянын хам идеянын акырын коз алдына келтириуи сыпатында жаратылады. Онда баскалардын маплери саулеленбеуи мумкин. Сондай екен озгелер маплерин гозлеуши идеялогияны халык санасына зорлап синдирип болмайды. Мысалы, Америкалылыардын оз идеологиялык коз -караслары бар. Бул коз-караслар хар-бир америкелылыкты ел журты менен мактаныу` онын келешеги ушын кайгырыу,бул жолдан тынбай излениу хам мийнет етиуге ийтермелеуи табигый, бирак бул коз -карасларга суйенген хам оларды терен уйренген халда бизде тек сондай кылсак болар екен, бизде сол жолдан барайык деп болмайды. Себеби хар-бир жамийет рауажынын озине тан нызамлыклары бар, усы жамийет агзалары оларды озлеринин тийкаргы максети хам маплери тийкарында калиплестиреди. Хар кандай идеялогиянын тарбиянын максети - жамийеттин хар- бир агзасы хам олар мысалында хар бир социаллык катлам, топардын тарбиялык дарежесин таминлеуден ибарат. Бул маселе натийжесинде усы жамийет рауажланыуына туртки бериуши алдынгы катардагы идеялардын хар бир пухара тарепинен снасына озлестириуин, онын акыл-ойы хам пикирлеу формасына айландырыуды таминлейди. Жеке жууапкершиликти пухаралык жууапкершиликтен парыклау лазым. Бириншиси- жеке адамнын кунделик ислеринен келип шыгатыгын жеке мапин назерде тутса, екиншиси -жамийет маплерин назерде тутады. пухаралык жууапкершиликти сезген инсан ен ауели ози мийнет етип атырган жамийет яки талим алып атырган окыу орыны, оз махалле хам елинин абаданлыгын ойлайды.
Гаресиз Озбекстан пухаралары ушын жалгыз максет Утан абаданлыгы, ел тынышлыгы хам халык абаданлыгы ушын хызмет кылыу болса, демек хар-бир пухаралык жууапкершиликтин манис-мазмунын усы идеяларды амелге асырыуда деп билиуи даркар. Кейинги жылларда Батыста кен таркалкан бир теорияга караганда, адамлар жууапкершилик теориясынан екиге болинеди. Биринши топар оз омиринде болып атырган уакия хам хадийслердин себепши тийкары деп бирак озлерин коз алджына келтиреди.( Мен озим барше нарселерге жууап беремен, менин омирим хам женислерим тек озиме байланыслы, сонын ушын озим ушын хам хожалыгым ушын да озим жууап беремен). Екинши топар- барше уакия, хадийселердин себепшиси сырткы факторлар, баска адамлар ата-ана, окытыушылар, касиплеслер, баслыклар, таныслар, консы-коба хам баскалар деп есаплайды. Изертлеулердин корсетиуинше,екинши турдеги жууапкершилик кобинесе оспиримлерге тан екен, олардын дерлик irF ин жууапкершиликти тек баскаларга жуклеуге ийкемлескен америкалы алым Дж. Раттер усынын тийкарында {Баслау локусы} тусиниги илимий тийкарында берилген. Онын пикиринше жууапкершиликти оз мойнына алып уйренген балаларда кауиплендириушилик. нейторизм, ашыуланыу сыяклы кери тасилер кем ушырайтугын екен. Олар хар кимнин пикирине ерип кетпестен коп нарсени оз пикири тийкарында шешеди. Демек жууапкершиликти сезген балалар омирге таяр актив еркин хам гарезсиз пикирлейтугын болады. Оларда жууапкершилик пенен бирге озин-ози анлау жеке хуждан сезимлери болады. Сонын ушын да идеологиялык тарбиянын жамийеттеги сыпатында жасларда ана Уатан алдындагы парызы, оз тагдири ушын жууапкершилик махалле, мийнет коллективи, хожалык хам жакын адамларынын омири ушын жууапкершилик сезимин тарбиялау тийкаргы хызметке ийе. Иненим- психологиялык хам де соцаил-психологик тусник болып, адамнын коз -карасы, талим теориясы турмыс хаккында, миллий кадирият ямаса турмыс принциплери, хызмет принциплериин эмоционал сезимин кабыл етиу процессинде калиплескен пикир хам ой образлары системасынан ибарат, ямаса баскаша айтканда исеним белгили кадириятларды диний ямаса дуньялык мунасийбетлердин инсан кеулинде сынлыкта жасау, философиялык, хызмет багдарламасы сыпатында кабыл кылыныуын анлатады. Егер усы процесстин акыбети адамда диний ямаса дуньялык жууапкершилик, исениу сыяклы мунасийбетлер калиплескен болса биз оны иненимлиадам деп атаймыз- инсаннын ансызлыгы онын жамийеттеги орны хам абройы малим дарежеде онын исеними менен белгиленеди. Жасларда саулам таза исеним хам жокары дунья карасты калиплестириу ушын малим орталыктында тасири кушли болады. Озбекстанда бул бойынша улкен ислер алып барылмакта. президентимиз И.Каримовтын басшылыгында ески кадириятларямыз тикленип, тарийхымыз терен уйренилип атыр, ата-бабалар яд етилип, бай илимий адебиятларымыз, мийрасларымыз тикленип, халык санасы рауажланбакта.
Социал хам сиясый институтлар мамлекетлик хам мамлекетлик емес шолкемлери, сиясий партиялар, талапшан жасларды коллап кууатлаушы корлардын дузилиуи озине тан социал орталыкты дузеди. Бул болса оз гезегинде жаслардын уллы келешек дузиушилери болып камалга жетиуинде ахмийетли орын тутады. б) Саламат идеялар. Озбекстан оз гарезсизлигин колга киргизгеннен сон, мамлекетимиздин басшысы тарепинен алга сурилген,халык тарепинен корсетилген идеялар бугинги кунде сондай актив кушке айланды, олар жаслардын психологиялык хам социаллык мутажликлерине толык жууап береди. атан абадлыгы журт тынышлыгы, халык абаданлыгы миллетлер рар татыулык, социаллык бирге ислесиу камил инсан тарбиясы ушын жаратылган шараятлар бизин келешегимиз болган жаслардын маплери ушын хызмет кылады. в) Сиясий сана хам хукукый маденияттын осиуинде сиясий партиялардын орны хам ахмийети кута улкен. Олар оз искерлиги менен пикирлер турлиги хам караслар ренбе-ренлигине тийкарланган демократиялык жамийет пайда етиу идеясынын амелге асыуында хызмет етеди. Озбекстандагы хар бир партия озб дастурий максетлерин амелге асырыу ушын хукукый тийкар хам нызамлык капилликлерге ийе. Пухаралар ушын кайсы сиясий партиянын карасларына косылыу ямаса косылмау ихтыярлы болып, бундай еркинлик жасларды пикирлеуге, озинше гарезсиз жол танлауга хызмет кылады.
Бурыннан киятырган дастурге байланыслы бала тарбиясында ата- бабалардын тасири кушли болады. Олар хожалыктагы руухый орталыктын баскарыушылары есапланады. Бундай тарбия дастурлери уллы ата- бабаларымыз омиринде ахмийетли орын туткан. Мыс` Амир Темурдын аклыклары тарбиясы менен олардын аналары емес,олардын уллы жасы улкен кемпир апасы шугылланган. тийкарынан Шахрух Мырза, Улугбек Мырза, Мухаммед Султан Мырза, Халил Султан Мырза, Темур Шахзадалар сарайы Муликханым колында тарбияланган, кулласы ата-ана оз баласын адеплилик хам хукыкый маденияты ушын жамийет алдында жууаплы. Ата- ананын уазыйпасына итибарсыз карау, пухаралык жууапкершиликти сезбеу ахмийетли социаллык уазыйпасын орынламау менен тен. Сонлыктан баланы дуньяга келтириуден коре оны жамийетке пайдасы тийетугын саламат исенимлери, саламат перзент кылып тарбиялау кыйынырак. Махалле тарбиясы- озин-ози баскарыудын миллий модели болган. Махалле халкымызды ески дастурлери хам урп- адетлерине суйенген халда улкен тарбиялык уазыйпаны аткарады. Жасы улкенлердин акыл- насийятлары, жеке улгиси жамийеттин ауыз биршилиги мысалында адамлар санасына жаксы идеяларды синдирип барылады. Махалле ауели саламат социаллык орталык. Бул жерде кушли тасирге ийе болган жамийетшилик пикири махалле халкынын адеп- икрамлылыгы, оз-ара мунасийбетлери адалатлы хам руухый жоба тийкарынан тартипке салып турады. Сол манисте махалле президентимиз И.Каримов айтканларындай {Хакыйкый демократияны калиплестириу орны.} Махалленин жамийетшилик ортасында идеологиялык ислерди натийжели жолга койыу ушын улкен имканиятлар бар. Асиресе, миллий кадириятлар мехирлилик, ел журт намысы ушын гурес сыяклы пазийлетлер камал табыуында махалленин орны айрыкша. Егер бир махалледе оскен кыз хаккында баска бир адам орынсыз соз айтканы сол кыздын ауылласы, махаллелеси еситип койса, сол кыздын ар- намысы ушын гуреседи, оны аклауга бска адамды болса тартипке шакырып койыуга харекет кылады. Сол манисте махалле ауыз биршилик ар-намыс, тууысканлык сыйаклы пазийлетлер тарбиясына тууры тасир корсетеди. Махалле ортасында амелге асырылатугын идеологиялык талим хам сауатлылык курсларын пайда етиу, дастурий байрам хам жыйынларда мутаж шанаракларга жардем корсетиу, билимли жасларды коллап -кууатлау, хаяллар абырайын асырыу, хар кыйлы адалатсызлыклардын алдын алыу улыума хабарландырыу кураллары имканиятларынан пайдаланыу, оз- ара диний шолкемлер мешитлер менен халыкты жаксылау, биргеликте жумысларды уйымластырыу. Шанарак университетлери, ата- аналар сауатлылыгы турли аулад уакиллери ортасындагы мунасибетлерин жетилистириу жол жорыкларга уйретиу аркалы идеологиялык пропогандалык озине тан таризде амелге асырылады. Ягный бунда кен тасир кураллары сыпатында, реклама, турли курслар пайда етиу, семьяларга психологиялык хызметти жолга койыу, ис билерменликти коллап кууатлау, аталар шайханасынан жасларды тарбиялау исинде кен пайдаланылады.
Бул омирде хар бир ата- ананын оз перзентлерин мектепке шекемги тарбиясы онын кейинги рауажланыу дауиринде канша ахмийетке ийе болыуы бул дауирде узликсиз талим тарбиянын зарур болими екенлигин анлап жетиуи зарур. Онда семьянын мектепке шекемги талим орнына сайкесликке келиуин назерде тутыу керек. Бул дауирде хамме мектепке шекемги талим-тарбия орынлары балалардагы мектептеги талим-тарбия таярлау процесси зарур баскыш сыпатында каралыуы зарур. Тиккелей талим бериуши орынлар мектеп литцей, касип онер коллежлери, жокары окыу орынлары,идеологиялык тарбиянын тийкаргы орынлары.Олардын хамме синде амелге асырылатугын илдеологиялык талим процессинде хамме окыу колланба хам сабаклыклары косымша адебиятлар ттомендеги усыллар жокары ахмийет пайда етиуи лазым.
Уатан туйгысын калиплестириуде Ана тилимизге мухаббат оятыу. Миллий кадрятларымыздын хурметин кушейтиу. Мангилик тымсалы болган жолды кадирлеу. Семьянын Уатан суйиушилик идеясын тарбиялаудагы ролин кушейттириу. Ауыллык демократиялык сабак канасы озин-ози баскарыу екенлигин тусиндириу. Улыума инсаныйлык кадирятлардын миллетлер ара хам диний миллий дуньялык илимлерге умтылыу жокары мадениятын калиплестириу. Диний дуньялыкка карама-карсы емеслигин тусиндириу.Агартыушы шахс интеллектуал кабилетин асырыудагы имканиятлардын кемлигин сыпатлау. Тарийхтын идеологиялык, философиялык тийкарын жаратыудагы ахмийетин ашып бериу. Хукыкый маденият соган дунья карастын ахмийетли факторы екенлиги хаккындагы маглыуматларды кобейтиу. Бул жумыслар социал гуманитар панлердин мазмуны хам оларды окытыу технологияларын курамаластырыуга, жасларды еркин пикирли болыуга жаксы озгерислерге бийпарк болмаган, терен билимлерге умтылып жасауга уйретиуди тамийн етеди. Талим процессинде социал ретинг шыныгыуларынын миллий таритетке тан формаларын ахмиийетли пайдаланыу,тарийхый мадений мийрасты уйрениу менен бир катарда алдынгы заман талабына сай билимлер менен болыуга умтылыудын асыуына туртки болады. Талим орынларында жаратылган окыу коллан баларынан тартып класслар хам аудиторияларга шекем барлыгын идеологиялык талим бериуши социал рекламалар менен курамаластырыу максетке мууапык. Жаслардагы дунья карас илимге талапшанлыгын хар тареплеме коллап кууатлауды асырап саклаушы шолкемлери имкан иятларынан толык пайдаланыу хгм сол аркалы жамийеттин кен катламлары уакиллерин талим тарбтеренлестириу жумысларына багдарлау зарур. Дуньялык илимлерди терен билиу дагрийлик (белгиси хар жастын)белгиси емеслигин хар бир жастын тенрн ойлап жетиуи мукаддес ислам динимиздин йиман-исеними,инсап-дианатка шарлаушы кушин жане де арттырады. Ен ахимийетлиси мамлекетимизде кабыл етилген кадрлар таярлау миллий дастури хар тареплеме баркамал билимли тажрийбели жасларды тарбиялаудын жамийетимиз тарепинен кабыл етилген тарыйхый хужжети екенлигин тусиндириу хам оны амелге асырыуга барлык кушин жумсау зарур.
Глобалласыўдың тек ғана ең әҳмийетли тәреплери ҳәм бағдарларын да қамрап алыў кыйын. Соның ушын бул бөлимде глобалласыў миллий манауиятқа өткерип атырған ҳәм өткериўи мүмкин болған тәсири ҳаққында ғана пикир жүргиземиз.
Манауиятты да бир үйге топланған байлыкка кыясласак, сырттан кирип атырған шамал үй ишиндеги нәрселерди астын-үстин етип таслауын хеш бир шанарак ийеси калемейди. Тап сондай биз де жат идеялар, агымлар хам идеологиялар манауиятымызга бузгыншы тасир корсетиуине карсы корганыу илажларын кориуимиз табийий. Шеттен корсетилетугын идеологиялык тасирге карсы корганыс илажларын кориуден алдын кандай тасирлерди макуллау лазым, кандайларын бийкарлау кереклигин билип алыуымыз тийис. Хазирги кунде бирде бир баска халыклар манауиятынан толык халы таризде алып барылатугын миллий манауият жок. Хатте, Австралия шенгелзарлары, Африка саванналары хам Кубла Америка шенгелзарларында турмыс кеширип атырган кауимлерде консы кауимлер хам заманагой дауир тасирин озинде сезип турады. Калаберди тарийхты анализ ететугын болсак баска халыклар манауиятынан азыкланган халыклар манауиятынын рауажланганын коремиз.
Өзбекстан оз гарезсизлигине ерискеннен кейинги дауирлер ишинде барлык тарауларда, жамийет турмысында сонын менен бир катарда онын руухый турмысында да тупкиликли озгерислер жуз бермекте. 2006-жылы 25-августта шыккан Президентимиз И.А.Каримовтын «Миллий идеяны угит-насиятлау хам руухый-агартыу жумысларынын натийжелилигин жане де арттырыу хаккында» гы 451-санлы карары кабыл етилди. Усы карар тийкарында елимизде миллий идеяны угит-насиятлау хам руухый-агартыу жумысларынын натийжелилигин арттырыу максетинде республикалык руухый хам агартыу кенесинин гезектеги мажлисинде билдирген усынысларды есапка ала отырып:
1. Өзбекстан Республикасынын Бас Министрине Республикалык Руухыйлык хам агартыу кенесине басшылык етиу сондай ак Қаракалпакстан Республикасы Жокаргы Кенесинин баслыгы, уалаятлар, кала хам районлар хакимлерине болса аймаклык кенеслерге басшылык етиу уазыйпасы жуклетилди.
Миллий идея хам идеология маселеси менен байланыслы ахмийетли машкалаларды, бугинги курамалы идеологиялык процесслерди илимий-амелий жактан хар тареплеме танлау хам баклау, устинлик берилген багдарларды аныклау, зыянлы идеяларды хам идеологиялык топылыслардын мазмунын ашып бериу.
Халкымыздын коп асирлик руухыйлыгы хам миллий кадириятлары, диний коз-караслары хам турмыслык дастурлерине, жасларымыздын санасын захарлеп, руухый жактан гарезли етиуге каратылган идеологиялык кауиплерге карсы натийжели гурес алып барыу бойынша илимий-амелий багдарламалар ислеп шыгыу хам баскада маселелер назерде тутылды. Ғарезсизлик жыллары дауамында мамлекеттин хам жамийеттин турмысында топланган тажрийбелер, озинин рауажланыу жолын белгилеу хам онын дунья жамийетшилиги тарепинен «Өзбек модели» нин тан алыныуы тарийхый жаналаныу, келешеги уллы мамлекетти дузиу максетин амелге асырыуга болган принциплер адамгершиликли максетлеримиздин тийкары болган ески катып калган идеологиядан санамызды тазалау, жауыз идеялардын санамызды ийелеп алыудан асырау, хар тареплеме жетик инсанды тарбиялау буннан барлыгы жана гарезсизлик идеология тийкарында амелге асырылыуы керек болган маселе.
Хар бир жеке адам санасы хам кеулинде калиплескен туйгылар, пикирлер хам мунасибет бир путин жамийет, халыктын пикири хам мактанышына айланганда сондай кудиретли болып, хур хам еркин жасау, уатан парахатшылыкы хам хар бир шанарактын тынышлыгын таминлеу халыктын исенимине айланыу зарур. Демек копшиликтин максети хам тилеклерине, пикир хам мунасибетлерине айланган идея, елес хам билимлер системасы халык исеними деп аталады. Халык исеними хам онын руухы сондай кудиретлитасир кушине ийе, ол хар бир саламат пикирлеуши инсанды доретиушилик хизметке, касипи-каринин хадал болыуна тийкар салады. Озбек халыкы усындай илахий мархаматга ылайык болган, оз миллий исенимине ийе миллетлердын бири. Буны биз уллы инсанлар, ойшылар мисалында корсек болады. Себеби халык руухы хам ондагы исенимди миллеттин ен алдынгы катардагы уакиллери, ойшылары атап откен. Маселен, Амир Темурдын мамлекет курыу хам саркардалык бабындагы жокары таланты, халкымыз руухыйлыгындагы кабилет хам имканият мысалы болган. Алишер Науайынын доретиушилигинде халык исениминин олмес улгиси. Халык исеними, жокарыда атап откендей-ак хар бир жеке адам исениминин багдарин белгилейди. Атираптагылар хам жакынларынын тагдирине бийпарк болмаган, копшиликтин мапин оз мапинен жокары койган инсан бундай исенимге хам оннан тасирленген есапланады. Егер инсан баласынын туылганынан баслап онын биринши рауажланыу дауирлери касийетлерине итибар беретугын болсак дастлеп ол табиеттан тек оз ишки сезимлери, туйгуларда - тураклы усы жаман касийетлер шенберинде рауажланады. Ягный онын ушын оз калеушилери, мутжликлери хам оларды кандырыудан артык ташиуиш жок сияклы. Лекин сол мутажликлер арасында ата-анасына, ен жакынларына катнасы сезимталлы умтылыу, олар менен эмоционал саубетлесиуге кириу калеуи кушли болганы себеби ол инсанлар жамийети хам ондагы катнасыклар олшемлерин асте-акырын озлестирип барады. eки жастан сон шанаракта саубетлесиу жасы бирдей адамлар жамийетиндеги катнаска косылыу катнасы менен бала жаман нийетинен жанеде тезирек кутыла баслайды. Кери халда жамийет копшилик онын ериншеклигин котермейди. Сол таризде жаксы саубетлесиу орталыгы баланы копшиликтин пикирине еисиу, копшилик арасында атап откен адеплик олшемлерин ийелеу, инсаныйлык тареплерине принцирлерине амел кылыуга уйретеди. Сонадй кылып бала ушын кен социал орталыктагы жаскы идеаллардан,халык руухынын кадириятларынан толы толкынланыу имканияты тууады. Айемги пикирлердин тасиршенлиги{Жаксы соз-кылыштанда кушли}денег гап бар. Хакыйкаттында орнында ислетилген созлер, жаркын хам кеуилден баян етилген соз,бийманы пикир хам баркулла адамлардын минез-кулкына тууры тасир корсетеди. Сондай пазийлетлер ийелерин йдетте {минссиз адам деп тариплейди} Бундай адамлар жаксы саубетлесиу орталыгында (жаксы идеялардан) пазийлетлерди озгелерге инам етеди, озин еркин тутады хам озине исенеди. Саубетлесиу процессинде пикирге,жаксы идеяга ийе болыу- маселенин бир тури. Онын бир зарур тури сол пикирлерди баян ете алыу кабилийети. Инсаный катнасыклар туринде уллы канийге деп атап откен Дейл Карнегидин куши хам билгишлиги даслеп онын сойлеу хам озгелерди тынлау кабилийетинда пайда болган. Ол бир уакыттын озинде мынлап адамларга хабарласыу олар хам тынлаушылар уактынын кандай откенин сезбейди екен. Демек не хаккында сойлеу емес- ол тууралы кандай сойлеу де оте зарур. Сондай тасиршен сойлеу шеберлиги саанат- риторика пани болып ол адамдагы натыклык хам озгелерди оз карасларына ерите алыу шеберлиги назерде тутуады. Идеологиялык тарбия хам тасир процессинде гапке шешенлик,соз байлыгы хам оны аудиторияга жеткизе алыу зарур ахмийетке ийе. Соз идеялык тасир куралы. Миллий идеяларды халыкка жеткизиуде соз тийкаргы тасир куралы болган хам болып калады.
Камил инсан идеясы тек гана айрыкша адамларды емес, ал путкил халыкларды жокары рауажланыуга карай жетеклеген, оларды руухый хам агартыушылык тарепинде тенсиз табысларга йош берген. Камилликти арзыу кылмаган баркамил ауладларды уаяга жеткизиу базда кайгырмаган халыктын миллеттин келешеги жок. Бундай халык хам миллет жогалтыуга ушырайды. Жамийет рауажланыуындагы жокарылаулар рауажланыу имканиятлары камил инсаннын калиплесиуи руухый гайрат хам имканиятлар менен байланыслы болган. Коп тареплеме социал тургынлык жагдайлары экономикалык сиясий (ынкыразлар) талаплар руухый пухроннын натийжеси сыпатында козге тасланады. Сонын ушын жамийет рауажланыуындагы тускинликлер хам жокарылау себебин социаллык-экономикалык сиясий факторлар менен бир катарда адамлар санасы, ыкрары коз-карасы, камиллик дарежесинен де излеу керек. Миллий идеямыздын тийкаргы максетлеринен бири-хар тареплеме камил инсанды тарбиялаудан ибарат. Камил инсан болса, бул-еркин шахс еркин пикир етиуши оз халкынын идеялары ушын гуресиуши инсан, оз уатанына хадал хызмет етиуши киси И.Каримов сози менен айтканда {Бизин тийкаргы байлыгымыз, рауажланган мамлекет дузиуге алып баратугын жолдагы тийкаргы таяншымыз-адам. Жокары канигели хам (жокары) руухый жокары инсан бул нарсе асиресе, жас ауладга тийис}.
Камиллик мийир-шапаат, адалат, туурылык, хуждан, ар-намыс, сабырлылык, исбилерменлик сыяклы коплеген хасил адамга тан белги хам пазыйлетлердин жыйнагы.
Камил инсан идеясы азелден халкымыздын хасыл нийети, онын руухыятынын озинше бир болеги болып калган. Ол ислам философиясынан азыкланып тагы да кенирек мазмун маниге ийе болган. Ибн Сина, Беруний, Фарабий, Науайы данышпанлардын камил инсанды тарбиялау пикирлери жамийет рауажланыуына жана руухый имканиятлар излеу максетлери менен байланыслы. Фарабий лазил шахар адамлары хаккындагы идеяларды алдына кояр екен, шахсдын руухый камалатына адалатлы жамийет курыудын тийкаргы шарти деп саплаган. Тарийхга коз тасласак уллы кисилердин шолкемлестириушилик хызмети шебер баскарыушылык терен билимлилик пенен гана емес олардын адеп-икрамлылыгы менен де жокары мани корсеткен адеплилик баскаларда гана емес, озин де ийелеу деген соз. Асиресе, бизин миллий традицияларымызга коре, инсаннын камиллиги, даслеп онын адепи жетискенлигинде ата-бабалар мийрасын терен уйренип, оны байытыу улкен кисиге хурмет корсетиу барысындагы харекетлердиде козге коринеди. Камиллий дарежесин хар ким озинше белгилей алмайды. Камиллик хар бир шахстын озинен коре баскаларга жаксырак коринип турады. Камил инсан-куллык, багынынкылыкдан толыгынша кутылган адам. Неге дегенде инсан биреуге кулдай ийерсе демек социаллык тарептен ол хеш нарсеге ериспеген болады. Камил инсан оз маслиги уатаны халкы маплерине жат, зарерли идеяларды таркатып атырган адамлар артынан билип-билмей ийтерип кете бермейди, абайлы хам актив болады.
Халкымыздын аййемнен ажайып адетлери, угитлери бар, елде мухаббат, ана хам уатанды зыярат сыяклы мукаддес билиу, отирик сойлеушилик, биреудин хакына кыянет кылмау, улкенди хурмет, кишини сыйлау усылар катарында турады. Булар халкымыздын омири турмыс жагдайы, руухыйлыгы хам менталитетине синип кеткен. Былай ойлап каралса, ата-бабаларымыздын усы талапларында жамийет инсан ушын ен керекли пазыйлетлер айтып отилгени айкын болады. Аккан дарья агабереди, дегениндей ыкрары беккем ата-бабаларымыз ауладлары усы белгилерди озинде жыйнап, мунасип перзентлер болып жетиседи. Онын ушын бизин уатанымыз жас ауладга оны тарбиялауга бар куш-имканиятын ислетип атыр. Тарийхымызда камиллик тымсаллары коп` Алпамыс халкымыздын идеал кахарманлары ол акыл-парасат, дене камалаты мартлик хам уатанды суйершиликти коркем тымасалы хазрет Науайы ушын идеал- Фархат образы. Ол акыл хам дене камалаты ийеси. Фархат Накшбандийдин-{Дил ба еру, даст ба кор} принципин озинде корсеткен шахс.
Айбектин {Науайы} романында болса Науайы-идеал образ. Бир уакытта ол реал тарийхый шахс, камил инсан.
Бугинги кунде уатан доретиушилер мойнына жасларга сабак болатугын жана жетилискен инсанлар, заманагой кахарманлар тымсалын жаратыу уазыйпасын жуклеп атыр. Гарезсиз уатанымыз жокары максет кылып алган азат хам абат Уатан, еркин хам абадан омирди жетилискен, жаксы идеяларды омирлик ыкрарына айналтыратугын жетилискен инсанлар гана кура алады. Сол ушын жаналанып атырган жамийетимизде саламат ауладты тарбиялау, еркин пукара руухыятын жузеге келтириу руухый-агартыушылык ислерин жокары дарежеге котериу аркалы тареплеме жетилискен инсанларды осириуге айрыкша итибар бермекте. Мамлекетимизде саламат аулад харекетинин кен тус алганы кадрлар таярлау миллий дастури тийкарында талим-тарбия системасынын путкиллей реформа етилиуи хам усы уллы максетлерди амелге асырыу жолындагы ахмийетли кадемлерден есапланады.