Сейтназаров М

Миллий идея халыктын туп маплерин саулелендиретугын онын оз алдына койган максетлерине карай бирлестиретугын хам жоллама беретугын идея болып есапланады. Өз тарийхы хам рауажланыуынын туп бурылыс дауирлеринде хар кандай миллет хам халык келешегин белгилейди, оган жетиудин озине тан жолларын танлайды. Әне усы процесске тан социал, экономикалык сиясий багдарлар менен барлык идеялык принциплерде белгили болады. Бунда путкил миллет ушын улыума болган идеялар жуда хам улкен ахмийетке ийе. Милий гарезсизлик идеясы` тийкаргы тусиик хам принциплер доретпесинде Өзбекстан республикасы Президенти Ислам Каримов тарепинен теориялык тарептен тийкарлап берилген Ўатан абаданшылыгы, Журт тынышлыгы, Халык парауанлагы, Камил инсан, Cоциал бирге ислесиу, Миллетлер аралык дослык, Диний баурыкенлик сыяклылар ане усынадай улыума миллий идеялар катарына киреди. Идеология тусиниги. Ҳар кандай теория яки талиймат бир системага салынган идеялар жыйнагынан ибарат болады. Дунья танымнын негизин хам анык исенимнин тийкарында идея шолкем кылады. Адамлар, социал класс хам катламлардын миллет хам мамлекетлердин маплери хам максетлери де идеяларда саулелендирилген. Өз алдына койган максети, кандай жамийет курмакшы екени буган кандай жоллар хам кураллар менен ериспекши болганлыгы хаккындагы идеялар дузими хар бир миллет, халык хам жамийеттин миллий идеологиясынын тийкарын пайда етеди. Идеология-белгили бир группа ямаса катламнын, миллет яки мамлекеттин талап, максет хам умтылыуларын, сиясий манауий принциплерин озинде саулелендирген идеялар, оларды амелге асырыу усыл хам кураллар системасы болып табылады. Ҳар кыйлы сиясий группалар жамийеттеги хар кыйлы каталмлардын идеологиясы турлише болыуы табийий. Бунын тийкарында маплердин хар кыйлылыгы, олардын имканиятлары хам усылларынын турлилиги жатады. Қатламлар арасында гурес хауиж алган дузимлерде идеология сиясий турге енеди, жергиликли халыкларды карама-карсы кылып кояды. Сиясий бирге ислесиуге тийкарланган, еркин демократиялык жамийет пайда етиуди гозлеген мамлекетлерди миллий идеология халыктын барлык катламларын бирлестириуге, мап хам жеке максет жолында бирлесиуге шакырады. Бундай идеологиялардын кауипли тареплери емес, улыума инсаный принциплери кушейип барады. Өзбекстан халкынын милий гарезсизлик идеологиясы тийкарынан жамийетти бирлестириуге уллы келешек жолында еркин харекет кылыуга, курылып атырган еркин пухаралык жамийетти хар бир уатанласларымыздын озине тан орны болыуына ерисиуге багдарланады.
Президентимиз И.Каримов идеологияга томендегише тарийп берген` Адамлардын мын жыллар дауамында калиплескен дунья карсы хам менталитетине тийкарланган, халыктын миллеттин келешегин гозлеген хам онын дуньядагы орнын анык-айдын белгилеп бериуге хызмет кылатугын, келешеги хам ертенги кун ортасында озине тан байланыска ийе идеяны мен жамийет идеологиясы деп билемен Сондай екен идеология хар кандай халыкты-халык миллети миллет кылатугын, онын жолын жарык ететугын маяк болып табылады. Инсаният тарийхы дауамында турли коринистеги жуда коплеп идеологиялар жаратылган, сансыз сиясий кушлер оз идеялары хам талийматлары менен майданга шыккан, максетлерине нийетлерине жетиу ушын харекет кылган. Биз хар кандай идеологияны идеялар системасы сыпатында анализ кылар екенбиз,соны умытпауымыз керек, кайсы бир идеологиянын мазмунын анлап жетиу ушын тек онын курамындагы идеяарды анализ кылыудын ози жетерли емес. Өтмиште турли кушлер хам группалар оз душпанлык нийетлерине ерисиу, тийкаргы максетлерин жасырыу ушын жетик хам адамды озине тартыушы идеялардан пайдалаган. Ен жауыз баскыншы хам ен жаман группаларда оз кылмысларын жаксы идеялар менен ныкаплауга урынган. Демек, идеологиянын мазмуны тек гана онын тийкаргы идеялары курамында емес, сол идеяларга ерисиу усыллары хам кураллары, улыума мойынланган принциплери, олардын копшилиги масса маплерине сайкеслиги аркалы да коринеди. Өзинин коркынышлы талап калеулери хам жауыз нийетлерин баска хылыклар есабынан амелге асырыуды гозлеп харекет етиуши идеологиялар кризиске ушырайды. Идеологиялар, манисине, мазмунына карап, философиялык, дуньялык хам баскада талийматлар тийкарында жаратылады. Ҳар кыйлы сиясий кушлер оз идеологияларын жаратыуда сиясий идеялар менен бирге, диний агымлар хам илим-пан жетискенликлерине суйенеди, олардан теориялык тийкар сыпатында пайдаланады.
Өзбекстан оз гарезсизлигине ерискеннен кейинги дауирлер ишинде барлык тарауларда, жамийет турмысында сонын менен бир катарда онын руухый турмысында да тупкиликли озгерислер жуз бермекте. 2006-жылы 25-августта шыккан Президентимиз И.А.Каримовтын «Миллий идеяны угит-насиятлау хам руухый-агартыу жумысларынын натийжелилигин жане де арттырыу хаккында» гы 451 санлы карары кабыл етилди. Усы карар тийкарында елимизде миллий идеяны угит-насиятлау хам руухый-агартыу жумысларынын натийжелилигин арттырыу максетинде республикалык руухый хам агартыу кенесинин гезектеги мажлисинде билдирген усынысларды есапка ала отырып:
1. Өзбекстан Республикасынын Бас Министрине Республикалык Руухыйлык хам агартыу кенесине басшылык етиу сондай ак Қаракалпакстан Республикасы Жокаргы Кенесинин баслыгы, уалаятлар, кала хам районлар хакимлерине болса аймаклык кенеслерге басшылык етиу уазыйпасы жуклетилди.
Миллий идея хам идеология маселеси менен байланыслы ахмийетли машкалаларды, бугинги курамалы идеологиялык процесслерди илимий-амелий жактан хар тареплеме танлау хам баклау, устинлик берилген багдарларды аныклау, зыянлы идеяларды хам идеологиялык топылыслардын мазмунын ашып бериу.
Халкымыздын коп асирлик руухыйлыгы хам миллий кадириятлары, диний коз-караслары хам турмыслык дастурлерине, жасларымыздын санасын захарлеп, руухый жактан гарезли етиуге каратылган идеологиялык кауиплерге карсы натийжели гурес алып барыу бойынша илимий-амелий багдарламалар ислеп шыгыу хам баскада маселелер назерде тутылды. Ғарезсизлик жыллары дауамында мамлекеттин хам жамийеттин турмысында топланган тажрийбелер, озинин рауажланыу жолын белгилеу хам онын дунья жамийетшилиги тарепинен «Өзбек модели» нин тан алыныуы тарийхый жаналаныу, келешеги уллы мамлекетти дузиу максетин амелге асырыуга болган принциплер адамгершиликли максетлеримиздин тийкары болган ески катып калган идеологиядан санамызды тазалау, жауыз идеялардын санамызды ийелеп алыудан асырау, хар тареплеме жетик инсанды тарбиялау буннан барлыгы жана гарезсизлик идеология тийкарында амелге асырылыуы керек болган маселе.
Инсан жамийет агзасы сыпатында, ол хамме уакытта тири топар жамийетлердин уакили сыпатында олардын тасири астында болады.Ягный хар бир инсан, шахс минез-кулыкында, ис-харекетинде ози уакили болган миллет халык, касиплик топар,жамаат хам шанарактын дурыс ямаса надурыс тасири болады. Тарийхый шарт-шарайыт,дауир, мамлекет дузими хам сол жамийеттеги сиясий экономикалык хам идеологиялык тасирлер онын дунья карасы, пикирлеу стили, акыл ойында оз саулелениуин табады. Бундай тасирлердин еки тури бар` Микро баскыштагы тасирлер ямаса кен манидеги жамийетлик-руухый,сиясий хамде экономикалык орталык тасири` Микро баскыштагы тасирлер ямаса инсан баласы тиккелей тууылып осетугын шанарак, талим-тарбия орынлары.мийнет жаммати, махалла хам дослар орталыгындагы тасирлер.
Әпиуайы коз бенен караганда инсан минез-кулкын екинши баскыштагы тасирлер белгилеп белгилеп беретугындай коринеди. Себеби Қус уясында коргенин кылады дегендей, асиресе Орта Азия халыкларында адамнын шанарагы, насил-тууысы, махаллеси, талим алган билим орнына улкен дыккат каратылды хам бундай мунасибет турмыста озин аклайды. Бирак макро баскыштагы тасирлердин де ахмийетин кемситиуге болмайды. Маселен` совет дузими жамийет агзаларынын багынынкы, ыклассыз, карамлы базасы бир тарептен иймансыз болып камалга келиуине шараят жараткан, буган тийкарынан сол орталыктагы саламат емес инсан кадирин жерге урыушы экономикалык сиясат, коммунистик идеология себеп болган. Улыума, тарыйхтанда белгили кайсы бир мамлекетти алмайык, баскыншылык сиясаты жургизилген жамийет адамларынын психологиясы гарезсиз журт пухараларынын психологиясынан кескин парк кылады. “арезсизлик психологиясы сондай озгешеликке ийе, онда хар бир пукара озинин еркин мийнети менен озинин хам озгелердин пайдасы хаккында бирдей кайгыарады, себеби, пидакерлик мийнети ямаса тынымсыз излениусиз хеш бир жеке адамнын, жамийеттин бири еки болмайды.
Идеологиялык тасир натийжелилигин олшеу критериялары томендегилерден ибарат` халыктын сяисий билимлилиги, социал искерлиги, жамийеттин руухый саналыгы, адамлардын озинин руухан жетик хам беккем тутыуы, уатанпарлыктын турли коринислери, кунделикли турмыста кобирек корсетиу болып баратырганлыгы, халыктан маглыуматлылыктан мапдар кейпиятынын барлыгы, хамме билим дарежесин асырыуга умтылыудын кушейиуи, газета журнал баспа соз ислерине талап хам усыныс артып барыуы.
Миллий идея инсан суйиушилик принциплерине амел етиуди талап етеди. Мамлекетимизде инсан суйиуши хам демократиялык жамийет курылмакта. Биз халкымыздын мукаддес кадриятлары хам де улкен тарийхый мийрасына суйенип, сондай-ак, улыума мойынланган демократиялык принцип хам олшемлерге бойсынган халда, инсан суйиуши жамийет курмактамыз. Бугинге келип тоталитар дузим калдыкларынан, онын инсанийлыкка жат Идеяларынан, сондай-ак жекке идеологиялык усылдан азат болдык.
Хазирги курамалы рауажланыу баскышында Озбекстаннын демократиялык келешегин жамийеттин тупкиликли маплерине сай жамийетлик катнасыкларды калиплестириу аркалы гана тамийинлеу мумкин. Бунда инсан хам жамийет маплери сайкес келиуин белгилеп бериуши таяныш хам бирлестириуши куш - миллий идеянын инсан суйиушилик хам демократиялык принциплери болып есапланады.
Миллетин ойлауы, рухияты хам пикирлеу калпи коз караслардын хар кыйлылыгын хеш уакытта бийкар етпейди. Халкымыздын ”Кенесли той таркамас” деген макалы да пикиримизди тастыйыклайды. Улыума адамзатлык демократиялык принциплердин турмысымыздан беккем орын алыуы руухый куш кудиретимиз тымсалы болган миллий идеяда саулеленген инсан суйиуши дузим, тураклы рауажланыу, кауипсизлик, миллий мамлекетшиликтин руухый таянышлары каншелли беккем болыуына байланыслы.
Озбекстан Конституциясында хам мамлекетимиз нызамларында пухараларымыздын хукуклары толык кеппиллестирилген. Бул хукукый тийкарга суйенген халда инсанийлыкка жат коз караслардын турмысымызга тасиринен биротала азат болыу, миллетин куш-кудиретин халсиретиуши айырым руухый нуксанларга соккы бериу процессин избе-из амелге асырыу керек. Бул демократия манисин хакыйкый манисте анлап жетиуди, хакимият органлары хам пухаралар ортасындагы катнасыклар системасын хам мадениятын жокары дарежеге котериуди талап етеди.
Хуждан еркинлиги, адамзат бурыннан умтылып келген хар кыйлы дареже хам коринислерде амелге асырган улыума инсанийлык принциплерден бири. ”Хуждан еркинлиги” ”исеним еркинлиги” тусинигине караганда кен мазмунга ийе. ”Исеним еркинлиги” инсаннын кандай да бир динге исениуи оз калеуи менен ис тутыуын анлатады. ”Хуждан еркинлиги” болса жеке адамнын кандай да бир динге, идеяга исениуин ямаса улыума исенбеуин анлатады. Инсан диншил, динсиз ямаса кудайга исениуши болыуы, бутпараслыкка сыйыныуы, путкиллей кудайсыз болыуы да мумкин. Лекин бул - усы адамды айыплау ушын тийкар болмайды, балким кимнин кандай исенимге ийе болыуы ямаса болмауы онын хужданына инам етиледи. Лекин бул принцип хуждан хам парыз, жамийеттеги баска улыума инсанийлык талапларды тан алмау, турли догмаларды жеккелестириуге, баскалар ушын кадрият болган нарселерди менсинбеу деген емес. Балким, адамнын исеними тарауындагы танлап алынган еркинлиги, жамийет нызамларына сайкес турмыс кешириуи болып табылады.
Пикирлер рен-баренлигин орнатыу - демократиялык жамийет курыудын тийкаргы шарти. Демократия мамлекет хам жамийет курылысы, оны баскарыудын ен макул формасы сыпатында хар бир пухарага оз коз карасларын, пикирин еркин билдириуи ушын шараят жаратады. Бул болса инсаннын мамлекеттин сиясий-жамийетлик, мадений, экономикалык турмыста катнасыуын, нызамларды ислеп шыгыуда, оны турмыска енгизиуде активлигин тамийинлейди. Миллий гарезсизлик Идеясынын усы принципи алемдеги коп полюслилик пенен инсаният дуньясындагы хар кыйлылыктын, адамлардын пикирлеуи, арзыу-умитлери, Идея хам максетлери тарауындагы рен-баренликтин сайкеслигин саулелендиреди. Пикирлер рен - баренлиги миллий гарезсизлик идеологиясына жан багышлайды, онын жетилисиуине жардем береди. Ане усы тийкарда бул идеология хар кыйлы пикирлер менен байып барады, турли Идеяларды озине баркулла синдириу мумкиншилигине ийе болады.
Жамийеттин тийкаргы рауажланыуындагы максети миллий идеологиянын калиплесиу хам рауажланыу процессинде барлык мамлекет хам жамаат шолкемлеринин идеологиялык хызметин мууапыкластырыушы фактор болып хызмет етеди. Сиясий партиялар, жамаат шолкемлери, доретиушилик, мадений-агартыу мекемелери хызметлерин кушейтиу, олардын мумкиншиликлеринен миллий идеология идеяларын пухараларымыз калби хам санасына синдириу бойынша мумкиншилиги болганынша кен пайдаланыу жамийеттин бас максетин анлау зарурлигинен келип шыгады. Бунда олардын массалыгына, адамларга тез хам кен колемде тасир ете алыу мумкиншилиппине улкен ахмийет бериледи.
Бир соз менен айтканда, миллий идеяны енгизиу жамийетимиздин тийкаргы максетлери-Уатаннын гулленип-жаснауы, ел тынышлыгы, халык абаданшылыгы, камил инсан тарбиялау сыяклы идеяларга бойсындырылыуы зарур.
Жамийет турмысын демократияластырыу процессин жане де теренлестириу миллий идеянын амел етиу принциплеринен бири. Мамлекетимизде демократиялык институтлар хызметин жолга койыу хам пухаралык жамийет тийкарларын калиплестириу узак муддетли процесс. Демократия идеяларын баян етиу, жокарыдан енгизиу менен адамлар санасы озгерип калмайды. Сонын ушын да Президентимиз И.А.Каримов бул хаккында томендегише айткан еди: ”Демократия жамийеттин кадриятына, хар бир инсаннын байлыгына айланыуы керек. Бул болса бирден болатугын ис емес. Халыктын мадениятынан орын ала алмаган демократия турмыс таризи курамынын болеги де бола алмайды. Бул таярлык кориу хам демократия принциплерин озлестириуден ибарат адеуир узак муддетли процесс”.
Лекин бул жолды мумкиншилиги болганынша кыска муддетте басып отиу, демократияны жамийеттин алдынгы кадриятына, онын тураклы рауажланыуын тамийинлеуши ахмийетли факторга айландырылыуы, бир тарептен дунья халыклары демократия традицияларын пухта уйрениу хам озлестириуди, екинши тарептен ата-бабаларымыздын адалатлы жамийет курыу бойынша коз карасларын бугинги кунге сайкеслендирип, миллий кадриятларымыз тийкарында енгизиуди талап етеди.
Баскаша айтканда, хар бир жамийет, мамлекет ози ушын сай демократиялык рауажланыу жолын ози танлайды. Озбекстан да озин ушын макул демократиялык рауажланыу жолын танлап алды.
Бурынгы советлер дауиринде шыгыс халыкларына, сонын ишинде бизге Маркстын ”Азиялык ондирис усылы” деп аталган теориясына тийкарланып ис кориледи, деген коз карас хукимдар еди. Бул теориянын маниси шыгыста хакимиятты баскарыу бурыннан деспотизмге, ягный зорлыкка тийкарланады, деген пикирден ибарат еди. Европацентристик коз караслар (Гегел), Европаны географиялык жактан устин койыу ( Монтескье), капитализмнин тарийхый жактан Европада пайда болыуы хаккындагы коз караслардын (Макс Вебер) барлыгы азиялык турмыс таризи ушын демократия улыума жат нарсе, деген менсинбеген пикирге тийкарланыудын акыбети еди. Бугинги кунде шыгыста озине тан мамлекетшилик традициялары, баскарыу системасы, баскарыу усыллары, хакимият тармаклары болганы, бул тарауда ол Батыстан хаш кандай кем емеслиги хаммеге аян болып калды.
Шыгыс демократиясынын бир катар устинлик тареплери бар. Бул -Идеялык-философиялык тийкарда калиплескен инсан суйиушилик болып табылады. Маселен, бизин Фарабий, Амир Темур, Алишер Науайы сыяклы ата бабаларымыздын сиясий коз караслары негизинде хар кыйлы дауирлерде озине тан сиясий маденият калиплескен. Шыгыс сиясий философиясынын ахмийетли тареплеринен бири, ”меьер” тусинигине улкен ахмийет берилиуи болып табылады. Хакыйкатында демократия-меьерга тийкарланган сиясий маденият. Бул меьер хукык хам миннет, еркинлик хам тенлик арасында болган тен салмаклылыкты да анлатады.
Шыгыста адамлардын хакимиятка хам сиясий катнасыкларга болган катнасы бурыннан озине тан озгешеликке ийе болган. Бул шыгыстагы сиясий катнасыклардын назик тареплери менен сыпатланады. Сайлау системасы, мамлекетшилик, сиясий харекетлер, жамаатшилик пикири, массалык хабар кураллары-булардын барлыгы шыгыста оз озгешеликлерине ийе. Даслеп, бул озгешеликлер хакимиятка болган дастурий исеним хам гейде паттернализм нызамлылыгы менен анлатылады. Тарийхый жактан шыгыс еллеринде сиясий карарларды кабыл етиу хам оларды амелге асырыуда жууапкер адамлар аркалы, лекин бунда халыктын маплери албетте есапка алынган халда амелге асырылган. Олар халыктын ”катнасыуында”, ягный турли митинг, инкилоблар аркалы болган, лекин онын маплерин есапка алмаган халда карар кабыл етилген карарларга караганда кобирек натийже берген. Сонлыктан шыгыс еллеринде копшилик хукимдарлар мудамы ”Халык не дер екен?”, ”Меннен кандай ат калар екен?” деген жууапкершилик пенен сиясат жургизген.
Шыгыста сиясий процесс катнасыушылары, асиресе, сиясий жетекшилердин озине тан тарепи бар. Сиясий басшы тек гана озине тийисли айрыкша женилликлерге, балким айрыкша жууапкершиликке де ийе. Ол тек гана оз хукуклары, балким миннетлери бойынша да тийкаргы ауырманлыкты оз мойнына алган. Усы манисте шыгыс халыклары турмысында адалат бас олшемге айланган, адил хам дана шах, хукимдар идеясы ”Авеста”дан хазирги кунлерге шекем арзыу болып келген. Сонлыктан Амир Темурдын хызметинде ”Куш адалатта” деген кагыйда устин болган. Шыгыс данышпанлары мамлекетти, даслеп жамийет рауажланыуындагы еки ахмийетли фактор - жамийетлик тураклылыкты тамийнлеу хам жамийетлик адалат олшемлерин амелге асырыу куралы деп тусинген. Соны да айрыкша атап отиу зарур, Шыгыста нызамшылык хам меьерлык дизимлер де усы максетлерге хызмет еткен. Бундай дастур Сахыпкыран Амир Темур дауирде-ак путкил дунья меьерлык дизимине хам конституциялыкка кушли тасир корсетилген. Амир Темур }Тузуклер}и бунын айкын далийли.
Жане бир маселеге айрыкша итибар бериу зарур. Шыгыс халыклары турмысында жамаатшилик пикири бурыннан жокары дареже хам мартебеге ийе болып келген. Коплеген дастурий жамийетлик институтлар, сонын ишинде махалле хам баска озин-ози баскарыу шолкемлери тийкарынан жамаатшилик пикирине суйенген. Усыннан келип шыккан халда, жамийетлик салмаклы пикирлерди жамийетшиликтин талкылауына алып шыгыу хам дастурий жыйын орынларында-махалле гузарларында, чайханаларда, каруансарайларда, той мерекелерде, салтанатларда, хашарларда, хатте мийманшылыкта да амелге аскан. Усынын менен бирге, жамийетшилик пикири мудамы мамлекет карарларын кабыл етиудин ахмийетли курамлы болеги болып келген. Хукимдарлар оз хызметлеринин жамаат пикири тарепинен коллап-кууатланыуына ерисиуге умтылган, карар кабыл етиуден алдын оны жамийетшилик разылыгынан откериуге итибар берилген.
Кулласы, усылардын хаммесинен келип шыгатугын болсак, Шыгыс халыкларына, сонын ишинде бизин елимиздин халкына азелден озине тан демократиялык дастурлер болган. Оз менталитети, манисине карай, улыума инсанийлык кадриятларга кута тилеклеслиги себепли, халкымыз заманагой демократиялык кадриятларды да тез озлестирип алыуы гумансыз. Бул, албетте, халкымыздын тарийхый-жамийетлик дастурлериндеги демократиялык Идеялар, тажирийбелер сонын ишинде, жамаат демократиясы улгилери менен байланыслы.
Улыума демократия аййемнен дуньянын турли аймакларында хар кыйлы багдарда рауажланып барган. Онын ахмийетли бир формасы Шыгыс демократиясы болып табылады. Демократия Идеяларынын мамлекетлескен кориниси де аййемги тарийхка ийе. Маселен, XIII асирде Самаркандта хукимранлык еткен сарбадарлар мамлекетинде демократиянын коплеген белгилерин ушыратыу мумкин.
Тарийхый демократиянын екинши багдары избе-изли сиясий демократия болып табылады. Онын жамийеттин сиясий системасын халыкка жакынластырыу, сиясий адалатсызлыклардын алдын алыу бойынша ахмийетин атап отиу зарур.
Жамийетлик демократия болса ушинши бир тарийхый багдар болып табылады. Бугинги дауир демократияны реформалар процессине айландырды. Усы дауирден баслап демократия кен жамийетлик кубылыс турине ийе болды.
Демек, демократия тарийхый процессте пайда болган болып, ол инсан хызметинин турли тареплерине енгизиледи. Усы манисте, турлише моделлерде коринеди. Буны оз дауиринин алдынгы ойшыллары да терен анлаган, олар демократия ушын зарур болган шарт-шараят, ягный гарезсиз миллий рауажланыу зарурлигин айрыкша атап откен. Маселен, Заки Валиди Тугон бул хаккында былай деп жазган еди` {Демократиянын бирден-бир, бирдей рецепти жок. Онын максети миллетлерге хам жамийетлерге оз еркине мууапык турмыс кешириу имканияттын бериуде. Демократия турли миллетте хам кыйлы болыуы мумкин. Лекин онын тийкаргы бир шарти бар~ миллет хам жамийет арасындагы жууапкершиликке шериклесип, усыган мууапык рауиште жумыс нызамларына бойсыныу керек болады. Инглислерде, Америкада, Швецияда, Норвегияда жумыс усы таризде дузилген. Россияда бул болса жок. 1919 жылы жаксы гана демократиялык партиялар пайда болды, бирак большевиклер партиясы хакимиятка шыкканнан сон путкил баска партияларды жок етти хам тарийхта мисли корилмеген тоталитарлык дузимди орнатты. Мамлекет жумысында жууапкершилик сезиминин улыумалыгы халыктын мадений камалатына байланыслы тарбия хам адет маселеси де болып табылады.}
Бугинги шыгыс демократиясында кадир, акыбет, андиша, улкенлерге хурмет, ана жерди ардаклау барысында озине танлик анык козге туседи. Булар болса миллий идея амел етиуде жуда улкен ахмийетке ийе.
Демократия тусинигинин ози «халык хакимияты» деген магананы билдиреди, бул оз-озинен пухаралардын социаллык-сиясий процесслерде Кен катнасыуын назерде тутады. Буннан тыскары, пухаралар социаллык-сиясий процесслерге демократиялык институтлар-сиясий партиялар, жамаат шолкемлери тарепинен де тартылады. Пухаралардын социаллык искерлиги олардын маплери менен де байланыслы болып, бунда социаллык-сиясий процесслерде катнасыуы шахстын бундай искерлик корсетиуден мапдарлыгы менен белгиленеди.
Солай етип, шахстын демократиялык процесслердеги катнасы томендегилерде оз коринисин табады: