Сейтназаров М

Миллий идеологияны оқыўшы жаслар санасы ҳәм қәлбине сиңдириўде мектеп оқытыўшысының хызмети
Жобасы.

Кирисиу
1. Идеялык тарбия тусиниги хам онын тийкаргы олшемлери.

2. Жасларды миллй рауажландырыу идеясы руухында тарбиялаудын формалары хам кураллары.
3. Халыктын турли катламларын идеялык куралландырыу жоллары.

Кирисиу
Не ушын миллий идеяны жаслар санасы хам калбине синдириу зарурлиги туылды? Миллий идеяны угитлеу неге хызмет етеди хам бул процесс кандай шолкемлестирилиуи керек? Улыума, миллий идеянын угити менен кимлер хам кандай болимлер шугылланыуы керек? Демек усы теманы уйрениу барысында бундай сорауларга жууап бериуге харекет етемиз.

ХХI асирди хабарлар асири, хабар технологиялары асири деп атау барган сайын урдиске айланбакта. Себеби асиримизде инсан еситип атырган, корип атырган барлык-барлык нарселер онын калеулерин, дийдисин озгертиуге, пикирине тасир етиуге Тән алыуымыз керек тамаша етилип атырган сериаллардан тартып кишкене балаларга айтып берилип атырган ертекке шекем, хаттеки, окып атырган китапларымыз да канадйда бир идеологиялык жукке ийе- оларда белгили бир идеялар угитленеди.. Бул халат «Ен тийкаргы нарсени коз бенен илип болмайды» деген пикирди жане бир марте тастыйыклайды. Бундай козге коринбес кудиретли угит кушлери адамды хамме жерде хам хар куни коршап турады. Бундай кушлердин максети-инсанды негедур исендириу, негедур ундеу, генедур аудырыу. Саудагер онимин реклама етип, оны сатып атыуга ундейди. Диний арбаплар оз динине исениуге сыйыныуга шакырады. Халык аралык майданда айрым мамлекетлер озинин «улкен ага» екенин уктырыуга харекет етеди.
Лейкин тенгенин арка таманы да болыуын умытпау керек. Егер сол онимин мактап атырган саудагер темеки сатып атырган болса-ше? Онын зыяны хаккында адамларды ким хабарландырады? Егер сол диндар, дин четте калып, мамлекет дузимин аударыуга шакырып атырган болса-ше? Бундай бузгыншылыклардан халыкты ким кайтарады? Ямаса жаханде «улкен ага»лардын колынан услап емес, гарезсиз адым таслау кереклигин ким тусиндиреди? Бундай угитлерди ким алып барыуы керек?
Бугинги кунде рауажланган мамлекетлер кудиретли угит машинасына ийе болыуга умтылып атырганын айрыкша атап отиу зарур. Маселен, оз искерлигинин угитине АКШ хукимети жылына 2,5 миллиард доллар жумсауы курдан куры болмаса керек. Франция да оз сиясатын халыкка тусиндириу жумысларына жылына 100 миллион франкти бийкарга жумсап атырган жок шыгар? Бул маглыуматлар угити тек гана динде ямаса бизнесте ахмийетли болып калмастан балким сиясатта да манауий-агартыушылык жумысларында да жуда ахмийетли болып табылады.
Ауладты ким тарбиялайды, миллет кайсы классларда тарбия табады, пикир кайсы китаплар жардеминде тарбияланады? Булардын барлыгына ким кайгырыуы керек? Булл сорауларга таяра жууап бар: ата-ана, мугаллим, мектеп, билимлендириу министрлиги, хам де мамлекет, жамийет.
Хакыйкатында да хар бир мамлекет оз пухаралары билимли, хак хукыкын таныйтугын, манауий баркамал, бир соз бенен айтканда камил инсан болып онип осиуи хаккында кайгырады.
Озбекистан Президенти И. Каримов булл хаккында былай дейди:
«Биз камил инсан тарбиясын мамлекет сиясатынын жокары тарауы деп додалаганбыз. Камил инсан дегенде биз, ен ауели, санасы жокары, еркин пикирлей алатугын, кулык адети менен озгелерге ибратлы болатугын билимли, агартыушы адамларды тусинемиз»
Идеялык тарбия тусиниги. Миллй рауажланыу идеясыОзбекстан халкынын туп маплери, асирлик арзу-умитлдери, жаксы нийетлери,уллы максетлерин корсетип халыктын тилек-максетлерине ерисиу ушын руухый агартыушылык куш-кууат болатугыны тийкарлы. Бул процесс жамийет агзаларынын туп маплерин козде тутып, демекхар бир пухара миллий рауажландырыу идеясы руухында тарбияланыу сол елдин перзентлери ушын азиз, уллы парызы. Тарбия деген не?. Егер {тарбия} туснигинин туп манисине итибар беретугын болсак, бул инсаннын ози хам озинин ис -харекети хаккындагы сууретлениуи тууры хам хакыйкат болыуын таминлеуши курамалы процесс. Ягный тарбияланган адам тарбиясыз адамнан озинин тарбиясы менен ажыралып турады, биринши ол озинин ким екенин,амелге асырып атырган кунделик ис-харекетинлери, тажирийбеси,ой-пикирлери ози хам озгелер ушын каншели мапли, пайдалы екенлигин анлауды,озин жаман харекетлерден тыяды хам баклап турады. Тарбиясыз адам болса тилекке карсы оз тажирийбелерин тек гана озгелерге емес аттеки озинеде зыян, пайдасыз манисиз екенин билмейди сезбейди., сонлыктан шыгын хар кандай тарбиянын бас олшеми тарбияланыушы ози хам оз пазийлетлери хаккында туура корсетпелерди багдарлаудан ибарат деп айтыуымыз мумкин.Хар бир дауирдин озине тан тарбиялык усыл хам кураллары болады. !ийемги заманлрадан тарбия жас аудадтын улкен аудад тажирийбелерин озлестириу формаларынан бири сыпатында карап келген. Тарбия тийкарынан мийнет хызмети (аушылык, шаруашылык, дийханшылык,х.т.б.) процессинде, турли урп-адетлер, мерекелер откериу уактында амелге асырылган. Ол тийкарынан физикалык жактан кушли болыуына каратылган. Психолог Д.Эльконин балалар уйинин тарийхын анализ етип, рауажланыуынын белгили дауиринде улыума балалар уйи категориясынын ози болмаганын далиллеген. Бирак сол уакытларды улкенлердин балаларга тиккелей тасири болып, тарбия процесси хазиргиден парыклы шараятларда болган. Мийнет хызметинин коп кырлы болганы хам курамаласып барганлыгынан улкенлер менен балалар ортасындагы катнасларда жуз берген озгерислер себепли озине тан балалар жамийети пайда болган хам бул жамиет агзалары улкенлер тажирийбесин озлестириуинин хам хар кыйлы жолларын тауып, оз омири хам хызметин рауажландырып барган. Бул биринши наубетте каси-онер турлеринин кобейиуи,хам рауажланып барыуы менен де байланыслы болган. Балал калеген тарауы бойынша талим-тарбия алып ози калеген канийгелигин ийелеуиге хаклы.Бирак онын калеуи менен физикалык имканияты хар дайым бир дей болып келе бермейди, адетте ата касиби,туурырагы тата -баба мийрас касибин туткан мысаллар омирден кобирек жетискенликлерге ериседи. Себеби балада атанын каны, онын умтылыушылыгы болады. Демек касип тарбиясы баланы жастан ел-журтына пайдасы тийетугын мийнет хызметине багдарлау хам идеялык ахмийетке ийе.
Идеялык тарбиянын маниси. Шахс тарбиясынын тийкаргы багдары бул идеялык тарбия. Бул инсан санасына хам тусниклери дизиминде омир хаккындагы философиялык, сиясый хукый, диний эстетик, халыклык, коркемлик,касиплик карасларын максетли формаластырыу процесси. Хар кандай тарбия процесси бириншиден- оз максетинен коре идеяллык тарбия. себеби хожалыкты алсак, балалар бакшасын алсак, махалле, колледж, лицей, университет яки академияны аламызба хаммесине берилетугын талим- тарбия процесслери талаба хам тынлаушылар дунья карасын кенейтиу,олардын санасын илимий тийкарланган билимлерге байытыу,хам жамийет ушын абаданлык ушын керек болган сапаларын камалга келтириуге багдарлаудан ибарат.
Бул ислер баланын дунья хаккындагы,алеминин рауажланыу нызамлыклары, инсаныйлык мунасийбетлер рарсындагы озине тан,адеп-икрамлык хам гуззаллык хаккындагы тусниклерди кенейтиуге хызмет етеди. Бул тар маганада идеологиялык тарбиянын тийкары, сонын ушын идеологиясын жогалткан адам, идеологиясыз топар, миллет,халык,жамийет болыуы мумкин емес. Не ушын бир жамийет,социаллык харекет идеологияны баска бир социаллык топарга мажбурий турде синдириу дурыс емес. Себеби идеология-усы социаллык топар агзаларына тан озлериндеги мутажликлери тийкарында усы топардын дуньянын хам идеянын акырын коз алдына келтириуи сыпатында жаратылады. Онда баскалардын маплери саулеленбеуи мумкин. Сондай екен озгелер маплерин гозлеуши идеялогияны халык санасына зорлап синдирип болмайды. Мысалы, Америкалылыардын оз идеологиялык коз -караслары бар. Бул коз-караслар хар-бир америкелылыкты ел журты менен мактаныу` онын келешеги ушын кайгырыу,бул жолдан тынбай излениу хам мийнет етиуге ийтермелеуи табигый, бирак бул коз -карасларга суйенген хам оларды терен уйренген халда бизде тек сондай кылсак болар екен, бизде сол жолдан барайык деп болмайды. Себеби хар-бир жамийет рауажынын озине тан нызамлыклары бар, усы жамийет агзалары оларды озлеринин тийкаргы максети хам маплери тийкарында калиплестиреди. Идеялык тарбиянын максети` Хар кандай идеялогиянын тарбиянын максети - жамийеттин хар- бир агзасы хам олар мысалында хар бир социаллык катлам, топардын тарбиялык дарежесин таминлеуден ибарат. Бул маселе натийжесинде усы жамийет рауажланыуына туртки бериуши алдынгы катардагы идеялардын хар бир пухара тарепинен снасына озлестириуин, онын акыл-ойы хам пикирлеу формасына айландырыуды таминлейди. Жеке жууапкершиликти пухаралык жууапкершиликтен парыклау лазым. Бириншиси- жеке адамнын кунделик ислеринен келип шыгатыгын жеке мапин назерде тутса, екиншиси -жамийет маплерин назерде тутады. пухаралык жууапкершиликти сезген инсан ен ауели ози мийнет етип атырган жамийет яки талим алып атырган окыу орыны, оз махалле хам елинин абаданлыгын ойлайды.
Гаресиз Озбекстан пухаралары ушын жалгыз максет Утан абаданлыгы, ел тынышлыгы хам халык абаданлыгы ушын хызмет кылыу болса, демек хар-бир пухаралык жууапкершиликтин манис-мазмунын усы идеяларды амелге асырыуда деп билиуи даркар. Кейинги жылларда Батыста кен таркалкан бир теорияга караганда, адамлар жууапкершилик теориясынан екиге болинеди. Биринши топар оз омиринде болып атырган уакия хам хадийслердин себепши тийкары деп бирак озлерин коз алджына келтиреди.( Мен озим барше нарселерге жууап беремен, менин омирим хам женислерим тек озиме байланыслы, сонын ушын озим ушын хам хожалыгым ушын да озим жууап беремен). Екинши топар- барше уакия, хадийселердин себепшиси сырткы факторлар, баска адамлар ата-ана, окытыушылар, касиплеслер, баслыклар, таныслар, консы-коба хам баскалар деп есаплайды. Изертлеулердин корсетиуинше,екинши турдеги жууапкершилик кобинесе оспиримлерге тан екен, олардын дерлик кобисин жууапкершиликти тек баскаларга жуклеуге ийкемлескен америкалы алым Дж. Раттер усынын тийкарында {Баслау локусы} тусиниги илимий тийкарында берилген. Онын пикиринше жууапкершиликти оз мойнына алып уйренген балаларда кауиплендириушилик. нейторизм, ашыуланыу сыяклы кери тасилер кем ушырайтугын екен. Олар хар кимнин пикирине ерип кетпестен коп нарсени оз пикири тийкарында шешеди. Демек жууапкершиликти сезген балалар омирге таяр актив еркин хам гарезсиз пикирлейтугын болады. Оларда жууапкершилик пенен бирге озин-ози анлау жеке хуждан сезимлери болады. Сонын ушын да идеологиялык тарбиянын жамийеттеги сыпатында жасларда ана ?атан алдындагы парызы, оз тагдири ушын жууапкершилик махалле, мийнет коллективи, хожалык хам жакын адамларынын омири ушын жууапкершилик сезимин тарбиялау тийкаргы хызметке ийе. Иненим- психологиялык хам де соцаил-психологик тусник болып, адамнын коз -карасы, талим теориясы турмыс хаккында, миллий кадирият ямаса турмыс принциплери, хызмет принциплериин эмоционал сезимин кабыл етиу процессинде калиплескен пикир хам ой образлары системасынан ибарат, ямаса баскаша айтканда исеним белгили кадириятларды диний ямаса дуньялык мунасийбетлердин инсан кеулинде сынлыкта жасау, философиялык, хызмет багдарламасы сыпатында кабыл кылыныуын анлатады. Егер усы процесстин акыбети адамда диний ямаса дуньялык жууапкершилик, исениу сыяклы мунасийбетлер калиплескен болса биз оны иненимлиадам деп атаймыз- инсаннын ансызлыгы онын жамийеттеги орны хам абройы малим дарежеде онын исеними менен белгиленеди. Айрым адамлар путкил омири дауамында тек бир нарсеге исенеди. Маселен, Франциялы атаклы саяхатшы Кусто хам онын командасы хаккындагы фильмди хамме корген. Бул фильм бир караганда ол путкил омирин тениз омирине хам олардагы сырлы уакиылар, хайуанатлар дуньясын ашыуга багышлайды. Тенизден жуда узакта жасайтугын хам оннан пайда кормейтугын адамлар ушын бул изертлеушинин омири хам ислери керексиз нарседей сезиледи. Бирак бул алымнын оз исине садыклыгы исеними соншели дарежеде кушли оны путкил дунья жузи дурыс пикирлеуши хар бир инсан жуда кадирлейди. Бул сыяклы адамлардын баска тараулардагы хызмети кем болыуы мумкин, бириак инсаныйлык жокары иненими ушын хурмет кылады. Демек исенимсизликтен коркыу керек, егер хеш нарсеге исенбеушилик, алдына койган максетке ерисиуге исенбеу, коркыу, инсандагы озине деген хурметти жойтыу менен бирдей. Исенимли инсан ен алды менен озине пайдалы жумыс пенен шыгылланады, баскаларга зыян келтирмеуши ислерди кылмайды, отипибаратырган омирин зая жибермейди. Ол хар нарсеге амел кылады., ягыный бир нарсе ислеуге соз берсе сол ьсозинин устинен шыгады.Баслаган исин акырына жеткизеди. Иенимли инсан не ислеп атырганын не ушын усы исти ислеп атырганын жуда жаксы биледи. усы тийкарда исеним ийеси илимге умтылады. Хар тареплеме билгир илимли болыуга тырысады. Жаксыларга дос болыу келешекке хауес пенен карау онын адетине айланып барады. Хакыйкый исеним ийеси озинин хожалыгына перзентлерине инсаныйятка нени калдырыуды ойлап жасайды. Сонын ушында исеним шахстын жигерли, мартлик, пидайылык, хуждан халлаллык инсаныйлык,уатанпаруарлык сыяклы пазийлетлери менен байланыслы болады. {Ийман} арабша соз болып лугабий маниси - исеним дегенди билдиреди. Хакыйкый исеним ийеси болган адам да ийманда болады.
Ийман келтириу ямаса исеним психологиялык жагдайда, онда шахстын исенимге анык келетугын усы нарселерге хадийслер тасиринде онда орналасып алган сууретлер жетекши орын тутады. Ийманнын не екенлигин кобинесе шахс тарепинен терен талкыланбайды, тексерилмейди, себеби онда инсан тажирийбеси шахс исеним кылган социал группанын караслары топланган болады. Маселен` пайгамбарымыз Мухаммед алайхисалам кудай тала тарепинен келтирилген хамме хабарларга тил менен баян етип хак кеуили менен тастыйклауга ийман, динине ягный кураны карим хам хадис шартлери аркалы Аллах туурысындагы жаннет хам дозак кыянет сыяклы жаман нарселер хаккында берилген хабарларга исеним- шараятта ийман деп журитиледи. ?тан абаданшылыг жолында бахалы кадирият хуждан мийнет кылыу- ийманлык белгиси. Ийман туснигине тек диний тусиниу сыпатында гана емес хар куни пайдалы ис кылыу халык мапи ушын жан куйдириу путкил инсаният мехир мухаббатын казаныу исенимин аклау сыяклы кагыйдаларды бузбау, булардын бари мийманнандур.Жасларда саулам таза исеним хам жокары дунья карасты калиплестириу ушын малим орталыктында тасири кушли болады.Озбекстанда бул бойынша улкен ислер алып барылмакта. президентимиз А.и.Каримовтын басшылыгында ески кадириятларямыз тикленип, тарийхымыз терен уйренилип атыр, ата-бабалар яд етилип, бай илимий адебиятларымыз, мийрасларымыз тикленип, халык санасы рауажланбакта.
Социал хам сиясый институтлар мамлекетлик хам мамлекетлик емес шолкемлери, сиясий партиялар, талапшан жасларды коллап кууатлаушы корлардын дузилиуи озине тан социал орталыкты дузеди. Бул болса оз гезегинде жаслардын уллы келешек дузиушилери болып камалга жетиуинде ахмийетли орын тутады. б) Саламат идеялар.Озбекстан оз гарезсизлигин колга киргизгеннен сон, мамлекетимиздин басшысы тарепинен алга сурилген,халык тарепинен корсетилген идеялар бугинги кунде сондай актив кушке айланды, олар жаслардын психологиялык хам социаллык мутажликлерине толык жууап береди. атан абадлыгы журт тынышлыгы, халык абаданлыгы миллетлер рар татыулык, социаллык бирге ислесиу камил инсан тарбиясы ушын жаратылган шараятлар бизин келешегимиз болган жаслардын маплери ушын хызмет кылады. в) Сиясий сана хам хукукый маденияттын осиуинде сиясий партиялардын орны хам ахмийети кута улкен. Олар оз искерлиги менен пикирлер турлиги хам караслар ренбе-ренлигине тийкарланган демократиялык жамийет пайда етиу идеясынын амелге асыуында хызмет етеди.Озбекстандагы хар бир партия озб дастурий максетлерин амелге асырыу ушын хукукый тийкар хам нызамлык капилликлерге ийе. Пухаралар ушын кайсы сиясий партиянын карасларына косылыу ямаса косылмау ихтыярлы болып, бундай еркинлик жасларды пикирлеуге, озинше гарезсиз жол танлауга хызмет кылады. Ол хар бир рартиянын оз дастурий идеяларын турмыска енгизиу процессинде миллий гарезсизлик идеологиясынын тийкаргы принциплерине амел кылыуы турмыстын бас олшеми. Буны арифметикадагы логика менен алгебрадагы логика кагыйдасына салыстырыу мумкин. Арифметиканы озгерткенине бола алгебрадагы катыллык, теоремаларды руухый кыйналып кабыл еткенлиги киби, инсан акыл-ойы да социал омир озгерислерин бирден кабыл кыла алмады. Лекин, жана дауир, жанаша реформалар, демократия, базар катнасыыклары усы акыл-ой хам пикирдеги озгерислерди билдиреди хам бул рауажланыуынын, рауажланыудын тийкаргы шарти. Сонын ушын миллий гарезсизлик идеясы тийкаргы тусиник хам принцплери кен кеулине хам ойына синиуи бирден тез хам бир тегисте жуз бермейди Бул курамалы, баскышпа-баскыш амелге асатугын процесс болып, бул процессте баска социал катлам уакиллеринен парклы турде жаслар исшенлилик корсетиуи хам оз дунья карасы хам исеними менен баскаларга тасир корсетиуи керек. Шанараклык хам идеялык тарбия шахс руухыяты, онын дуня-карасы инсаннын коз алдына хам исенимине байланыслы рауажланады. Усы манисте шанарак хакыйкый руухыйлык ошагы, идеялык тарбия куралы хам аймагы. Бизин миллий идеологиямызга тан биринши тусиниклерге инсан калби хам ойына ауели шанарак аймагында синеди.Бул процесс бабалар насияты,ата ибраты,ана мехри аркалы амелге асырылады.
Шанарак онын асирлер дауамында сакланып келип атырган,киятырган мухаддес урп-адетлери аркалы жасларда уатанга мухаббат, ийман исеним,жууапкерли,уатанпарбар,инсанпарбарлык,илимге умтылыу хам маденият конликпелери калиплеседи. Егер хар бир пухара шанарактын жамийеттеги орны хам уазыйпасын,?атаннын босагадан басланыуын тусинбестен бурын, озин жетилискен инсан деп сезе алмайды.
Балаларда жаслыктан халык хам журт тагдири ушын пидайылык туйгысын калиплестириу идеологиялык тарбияда зарурли орын тутады. Бунын ушын бала омиринин даслепки жылларынан баслап,оны нарселер алеми менен таныстырыуды миллий урп-адетимизге тан турлерин коллау лазым.Бул процессте миллий турмыс таризимизге жат болган{сууык}ойыншыклар, мультфильмлер, кинофильмлерден имканы болганынша пайда ланбаслык Шыгыс адеп хам болжауларынын алдынгы умтылыуларын суурет леуши,ойынлар,ойыншыклар,сууретли китаплар,миллий ертеклер тийкар ында жаратылган мультфильмлер балалардагы ен жаслыктан идеологиялык карасларынын тууры калиплесиуинде келеди. Маселен,балалар ортасында таныклы болган {Зумрад ва №иммат },{Ерилтош,}{Хужа Насриддиннинг саргузаштлари}киби батыр ертеклер аркалы балаларда жаксылыкка мухаббат, жаманлыкка жеркениш сезимлерине таярлау, адалатлыкка исениуди оятыу мумкин. Ата- аналар билимлилиги, жокарыда тилге алынган тарбия турлерин амелге асырыудын ен колай жолы- ауели ата-аналардын руухый билим дарежесин асырыу, оларда саламат ойлау, пикирлеу хам заманагой дунья карасты калиплестириу. Бул болса ата- ананын перзент алдындагы, ел- журт алдындагы уазыйпасын туурыанлауды, инсаннын дуньяга келиуи хам камал табыуы, рауажланыуына тан нызамлыкларды пукта билиуин, шанарак орайында миллий урп-адеп хам дастурлеримизди ен жайдырыуын, турмыска синдириу аркалы балаларды миллий кадириятларга мехир- мухаббаттын оятыу, оларды гарезсиз пикирлейтугын адамлар етип таярлауды билдиреди. Солай етип ата- аналарымызга сондай жууапкерли уазыйпа жукленген екен, онын жамийетимиз мапине мас турде амелге асырыу ушын инсанды руухый жактан да психологиялык жактанда таяр болыуы талап етиледи. Касипти пухта ийелеп хам пидакерлик мийнет етиу ушын илим канийгелиги зарур болса, хадал перзентлер таярлау хам оларды инсанга жардеми тийетугын дарежеде жетилискен дарежеде етип таярлау ушын да билим соншели зарур. сонын ушын орта асирдин козге коринген талантлы шайырларынан бири Абдибек Шеразий ата- анага, асиесе хаял адамга илимнин зарурияты туурысында былайынша жазган еди` {Илим- хаял ушын зийнет. Акылын надаллыктан куткарган хар бир хаял намыс, иззет, хаяллык кадирин тусинип жетеди. Бундай хаял хар бир исте адаспайды. Илимсиз хаял болса, бала тарбиялауда турли кателиклерге жол кояды.}
Ата- бабалар тарбиясы`Озбек хожалыгында бала санасында саламат идеясы хам билимлер турлеринин натийжесинде хожалыктын жас улкенлери- ата- бабалар тиккелей катнасады. Бурыннан киятырган дастурге байланыслы бала тарбиясында ата- бабалардын тасири кушли болады. Олар хожалыктагы руухый орталыктын баскарыушылары есапланады. Бундай тарбия дастурлери уллы ата- бабаларымыз омиринде ахмийетли орын туткан. Мыс` Амир Темурдын аклыклары тарбиясы менен олардын аналары емес,олардын уллы жасы улкен кемпир апасы шугылланган. тийкарынан Шахрух Мырза, Улугбек Мырза, Мухаммед Султан Мырза, Халил Султан Мырза, Темур Шахзадалар сарайы Муликханым колында тарбияланган, кулласы ата-ана оз баласын адеплилик хам хукыкый маденияты ушын жамийет алдында жууаплы. Ата- ананын уазыйпасына итибарсыз карау, пухаралык жууапкершиликти сезбеу ахмийетли социаллык уазыйпасын орынламау менен тен. Сонлыктан баланы дуньяга келтириуден коре оны жамийетке пайдасы тийетугын саламат исенимлери, саламат перзент кылып тарбиялау кыйынырак. Махалле тарбиясы- озин-ози баскарыудын миллий модели болган. Махалле халкымызды ески дастурлери хам урп- адетлерине суйенген халда улкен тарбиялык уазыйпаны аткарады. Жасы улкенлердин акыл- насийятлары, жеке улгиси жамийеттин ауыз биршилиги мысалында адамлар санасына жаксы идеяларды синдирип барылады. Махалле ауели саламат социаллык орталык. Бул жерде кушли тасирге ийе болган жамийетшилик пикири махалле халкынын адеп- икрамлылыгы, оз-ара мунасийбетлери адалатлы хам руухый жоба тийкарынан тартипке салып турады. Сол манисте махалле президентимиз И.Каримов айтканларындай {Хакыйкый демократияны калиплестириу орны.} Махалленин жамийетшилик ортасында идеологиялык ислерди натийжели жолга койыу ушын улкен имканиятлар бар. !сиресе, миллий кадириятлар мехирлилик, ел журт намысы ушын гурес сыяклы пазийлетлер камал табыуында махалленин орны айрыкша. Егер бир махалледе оскен кыз хаккында баска бир адам орынсыз соз айтканы сол кыздын ауылласы, махаллелеси еситип койса, сол кыздын ар- намысы ушын гуреседи, оны аклауга бска адамды болса тартипке шакырып койыуга харекет кылады. Сол манисте махалле ауыз биршилик ар-намыс, тууысканлык сыйаклы пазийлетлер тарбиясына тууры тасир корсетеди. Махалле ортасында амелге асырылатугын идеологиялык талим хам сауатлылык курсларын пайда етиу, дастурий байрам хам жыйынларда мутаж шанаракларга жардем корсетиу, билимли жасларды коллап -кууатлау, хаяллар абырайын асырыу, хар кыйлы адалатсызлыклардын алдын алыу улыума хабарландырыу кураллары имканиятларынан пайдаланыу, оз- ара диний шолкемлер мешитлер менен халыкты жаксылау, биргеликте жумысларды уйымластырыу. Шанарак университетлери, ата- аналар сауатлылыгы турли аулад уакиллери ортасындагы мунасибетлерин жетилистириу жол жорыкларга уйретиу аркалы идеологиялык пропогандалык озине тан таризде амелге асырылады. Ягный бунда кен тасир кураллары сыпатында, реклама, турли курслар пайда етиу, семьяларга психологиялык хызметти жолга койыу, ис билерменликти коллап кууатлау, аталар шайханасынан жасларды тарбиялау исинде кен пайдаланылады. Массалык хабарлар кураллары берилип отырылган маглыуматлардын психодиагностикалык талкылауды амелге асырыу социаллык пикирдин махаллелер бойынша мониторингты алып барыуга ахмийет бериу керек. Сонда махалле пухараларынын биринши наубетте жасларды,миллий гарезсизлик идеологиясы руухында тарбиялаудын хакыйкый тасиршен ошагына айланады. Екиншиден семьяга психологиялык жардем корсетиу тарауларынын пайда болыуы хам шанаракларда жуз беретугын турли машкалалардын шешимин социаллык стиль куралларын шешиу имканиятларын береди. Онын тийкаргы уазыйпаларынын бири ата- аналар хам перзентлер ушын миллий идеологиялык руухындагы ис билерменлер хам маслахатлер жуумагын ислеп шыгыудан ибарат болады. Хаял, ана- жаксылык тымсалы. Идеологиялык тарбияда ананын оз алдына орны хам абройын есапка алып, хаял кызлардын бала тарбиясы хам шанараклык уй жумысларын жургизиу барысындагы билимлиликти жетилистирип барыу{аналар мектеплерин}шолкемлестириу де улкен ахмийетке ийе болады. Себеби президентимиз тарепинен хаялларга билдирилген жокары исеним натийжесинде, бул уллы инсанларга тан болган аналык мехир мухаббаты олардын идеологиялык тарбияга косатугын куш кудиретин бахалы талантларды тастыйклауга жатады. Жахан маденияты хам руухыйлыкка улкен улес коскан Муса Хоразмий, Беруний, Ибн Сина, Имам Бухарий, Ахмад Фаргоний, Амир Темур, Улугбек, Алишер Науайы, Бурханиддин Маргуланийларды дуньяга келтирип тарбия берген мамаларымыздын мийраскорлары болган заманагой хаялларда, жаксы пикирлеуин,Озбекистан келешеги ушын билим хам талантын аямайтугын жасларды тарбиялап бериуге гуман жок. Президентимиздин хар кандай жамийеттин мадений дарежеси, руухый беккемлиги хаялларга болган катнас пенен белгиленеди деп олардын бугинги омиримиздеги орнына укен ахмийет берип атырганы бийкар емес.
Үрп- адетлер асирлер дауамында калиплескен ауладтан-ауладка бийбаха мийрас сыпатында отип киятырган урп-адет, мереке хам байрамлар миллий идеологиянын тийкаргы идеяларын синдириуде ахмийетли усыл болады.Гарезсизлик, науыз окытыушыларды, устазларды еслеу хам кадирлеу куни сыяклы байрам хам мерекелеримиздин жамийет турмысына заманагой мазмун инам етиуи жолында акылга мууапык пайдаланыу зарур. Бугинги кунде миллий урп-адетлеримизди уйрениу тар катыу менен бир катар той мерекелерди адетлерди шолкемлестириу усы тийкарында исирапкершиликке жол коймаслыкка итибар каратыу керек. бул урп-адетлердин бир болими семьяда хам семья агзалары катнасында откизиледи. Сонын ушын хар бир адамды семьяны урп-адетлер менен идеологиялык тарбиянын тийкары болып есапланады. Мыс` жокары мартебели инсанпарбар, кен пейил мехир акыбетли адамларды камалга келтириуде кен манистеги семьялык катнасыклардагы инсаныйлык тареплер орын тутады. Хар бир озбек семьясында мухаддас сыналатугын мийманшылык оган хурмет иззет,кыз хам ер балалар тарбиясы арасында арнаулы урп-адетлердин барлыгы жыл маусимине горе барлык семья агзалары катнасында откизилетугын мерекелер, бобектин дуньяга келиуи менен байланыслы ислер ягный саглам идеологиялык орталыктын рауажланыуына хызмет кылады.
Саубет маденияты- Сойлесиу. Инсанга тан мадений иктияж болып, ондагы улыума мадений билимлеринин тийкаргы корсеткиши. Инсан озинин сезимлерин ишки кеширимлерин, ой пикирлери катнас процессин пайда етеди. Идеологиялык тарбиянын ен тасирли куралларынын бири саубет, сойлесиу, болып есапланады. Себеби инсан калбинде пайда болатугын дунья караслары, исеним ийман хуждан жууапкершилиги сыяклы пазийлетлер тарбиясында радио, телевидение, газета, журналлар адебиятлар хам адебий, илимий адебиятлардын орнын жойтпаган халда соны айтыуы мумкин, жузбе- жуз отетугын пикир алмасыу инсаныйлык бети хам козине карап айтылатугын созлердин орны бийбаха. Сонын ушын ата-ана бир гапти айтыу керек болса, баласынын бетин озине каратып алып пикирин синдире тусиндире баслайды хам бул усыл натийжели болады. сонын ушын аудиторияларда мугаллим хам окытыушы студент хам устаз ортасындагы катнас талим хам тарбия процессине улкен ахмийет береди. Семьяда ата-ана, кайин ене, келин агайын тууысканлар ортасындагы катнасыклардын шегарасы олардын максетке мууапыклыгы олардагы тураклылык дарежеси жасларда саглам пикирдин уят мехир акыбети ийбе,назиклик усыган уксаган унамлы пазылетлер хам интелектуаль сыпатларынын пайда бол-ыуына уакыт таярлайды. пазылетлер Халкымызга тан уллы тийкарынан семьяда жакын агайын тууганлардын араласыуында жуз береди. Бул жагдайды мийнетке тууры катнасык хадаллык бериуин улкенлерди хурмет кылыуын кишкенелерди хурмет иззет, урп-адетлерди мукаддес билиу процессинде амелге асады. Бул пазылетлерди озлестире алган хар бир бала кызда семья суйиушилик хам уатан суйиушилик касийетлери рауажланады. Лекин семьялык жанжеллер ажырасыулардын себеплери корилгенде, сол нарсе кылынганда лейкин семьялык жанжеллердин себеплери карап шыгыл ганда сол нарсе малим болды семья шараятынын насазлыгы семьялылар ортасындагы келиспеушиликлер оз ара тил табалмаслык сыяклы балки сол семья емес агайинлер арасындагы тынышлыкка да тасир етеди. Ен алды менен бунын себебинде дыянатсыз, исенимсиз, максетсиз балалар оз омиринде оз орнын таба алмаган инсанлар пайда болады.
Окыу орынлары~Озбекстаннын гарезсиз рауажланыу стратегиясынын озбек халкы ушын мамлекет пайда етиу барысындагы максетин миллий рауажланыу идеясын жаслар калбинде хам санасына синдириудин жокаргы багдарламасы. Рауажландырыу идеологиясы адамлар калби хам санасына синдириу максети ийелеп алыуы талим тарбиянын агитация пропоганда усылын орынлы пайдаланыу буйырылган. Талим хам тарбия салалары миллий рауажланыу идеологиясын жаслар калбине хам санасына синдириудин багдары болып онда томендеги уазыйпалар козде тутылады.
Талим орынларында балалар хам студентлердин жасларына сай рауиште миллий рауажланыу идеологиясын синдириуде деференциал педагогикалык психологиялык дастурди жаратыу. Кадрлар таярлау миллий дастури тийкарында окыушы хам студентлер снасында миллий идея хам миллий рауажланыу идеологиясынын калиплесиу ислери узликсиз турде алып барыу.Окыу режелери, окыулыклар, колланбаларда миллий рауажланыу идеологиясынын идеяларын терен калиплестириу.
Мектеп, лицей,колледж, институт хам университетлерде идеологиялык тарбияны бугинги кун студентлери дарежесине котериу. Педагог кадрларды идеология барысындагы билимлерин теренлестириу. Талим тарбиянын хар бири оз алдына баскышына оз наубетинде миллий идеологиянын жаслар калбине хам санасына синдириудин озине тан усыллары назерде тутылады. Мектепке шекемги талим орынлары.
Бул омирде хар бир ата- ананын оз перзентлерин мектепке шекемги тарбиясы онын кейинги рауажланыу дауиринде канша ахмийетке ийе болыуы бул дауирде узликсиз талим тарбиянын зарур болими екенлигин анлап жетиуи зарур. Онда семьянын мектепке шекемги талим орнына сайкесликке келиуин назерде тутыу керек. Бул дауирде хамме мектепке шекемги талим-тарбия орынлары балалардагы мектептеги талим-тарбия таярлау процесси зарур баскыш сыпатында каралыуы зарур. Тиккелей талим бериуши орынлар мектеп лицей, касип онер коллежлери, жокары окыу орынлары, идеологиялык тарбиянын тийкаргы орынлары болып табылады.