«scientific progress» Scientific Journal issn: 2181-1601 ///// \\\\\ Volume: 1, issue: 6

 
736 
 
falsafa, tarix, sheʼriyatdan taʼlim berilar edi. II-asrdan huquqshunoslik guruhlari tashkil 
topdi. Imperator Mark Avreliy davrida II asrda Afinada oliy maktablar tashkil etildi. 
Bunday maktablar keyinchalik Rimning gʻarbiy viloyatlarida ham vujudga keldi. 
Respublika davrida taʼlim xususiy tarzda olib borildi, unga davlat aralashmadi, 
biroq imperiya davrida u nazorat ostiga olindi. Oʻqituvchilar davlat xizmatchilari boʻlib, 
maosh oladigan boʻldilar. 362 yildan boshlab oʻqituvchilarni imperator tasdiqladi. Rim 
shahari davlatdan yirik Oʻrta dengiz davlatiga aylanguncha murakkab taraqqiyot 
bosqichlarini bosib oʻtdi. Afina, Iskandariya, Pergam va boshqa yunon ilmiy va 
madaniy markazlar ham shu davlat tarkibiga kirib, etrusk, yunon, shuningdek, ellinizm 
davri madaniyatlari taʼsirida boyidi. Rim fuqorolari juda koʻp xudolarga eʼtiqod 
qilganlar, turli narsalarning , Mars, buloq, oʻrmon, daraxt, joylarning va ekinlarning 
ilohiy homiysi — maʼbudasi mavjud deb ishonganlar. Bu maʼbuda va homiylar dastlab 
qiyofasiz, keyinchalik etrusk va yunon dinlari taʼsirida inson qiyofasida tasvir etilgan. 
Ularga qurbonlik qilib turilgan. Mars hudosi sharafiga hosilni oshirishni soʻrab sigir 
qurbonlik qilingan. Ibtidoiy dinlarga eʼtiqod qilgan kishilar chakalakzor, togʻ, 
maydonlarda ibodat qilganlar Ibodat qilinadigan joylarda s mehroblar ishlangan. 
Ibodatxonalar qurish odati rimliklarga etrusklardan oʻtgan. Mars xudosi dastlab dala va 
hosil xudosi, keyinchalik — urush xudosi hisoblangan. Diana, Venera (bogʻ, 
hosildorlik maʼbudasi, keyinchalik — Afrodita — muhabbat va goʻzallik maʼbudasi), 
Fortuna (kismet maʼbudasi), Feroniya (yer maʼbudasi) kabi xudo (maʼbuda)larga 
umumitalyan xalqlarining xudolari deb qaralgan. Ayrim xudolarga maʼlum tabaqalar, 
maʼlum kasb egalari koʻproq eʼtiqod bilan qaraganlar. Mars, chavandozlar Neptunga, 
savdogarlar Merkuriyga, qullar Dianaga koʻproq eʼtiqod qilishgan. Yunon madaniyati 
taʼsirida koʻpgina diniy urfodatlar tarqalgan. Miloddan avvalgi III-asrda yer osti 
xudolari sharafiga har 100 yilda bir marta oʻyinlar, har yili esa ekin xudosi Saturin 
sharafiga dala ishlari tugagandan soʻng dekabr oyida bayram oʻtkazilgan. Miloddan 
avvalgi II-asr oxiri — I-asrlarda Isida (qad. misrliklarning hosildorlik va onalik 
maʼbudasi), Osiris (kad. misrliklarning oʻsimlik, oy, Nil suvlari xudosi, shuningdek, 
narigi dunyoning podshosi deb ham eʼtiqod qilingan) kabi Sharq maʼbudalariga ham 
eʼtiqod qilina boshlandi. Miloddan avvalgi I—milodiy I-asrlardan hukmronlik 
qilayotgan va ilohiylashtirilgan marhum imperatorlarga sigʻinish joriy qilindi. Qullar va 
kambagʻallar rasmiy xudolardan tashqari koʻproq mehnat ahli rahnamosi deb bilgan Pan 
-choʻponlar homiysi, chorvachilik xudosi, Silvan -oʻrmon, dala xudosi kabi xudolarga 
ibodat qilishardi. Asta-sekin Sharq xudolariga eʼtiqod va ishonch kuchaydi. Shu tarzda 
Rim dinlari tushkunlikka uchrab, IV-asr oxirlarida imperator Feodosiy turli maʼjusiy 
urfodatlarni man qildi, shu bilan Rim dinlari barham topdi. 
Rimda ellinizm davri Yunoniston falsafasi taʼsirida rivoj topdi. Rim falsafasining 
ilk davri polis mafkurasining inqirozi bilan bogʻliq boʻlib, bu paytlarda tafakkur din va 

---

www.scientificprogress.uz 
«SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal
ISSN: 2181-1601 ///// \\\\\ Volume: 1, ISSUE: 6