Сборник научных трудов по материалам Международной научно-практической

 
25 
XALQARO MIQYOSIDAGI ILMIY-AMALIY KONFERENTSIYA MATERIALLARI
тіліндегі есімдіктер өзге де сөз таптары сияқты сөздерді таптастырудың белгілі жүйеге түсіп 
қалыптасқан негізгі үш принципіне сай лексика-семантикалық мағынасына, морфологиялық 
белгіле-ріне және синтаксистік қызметтеріне байланысты жеке бір дербес сөз табы болып 
бөлінеді» –деп, « …оларға 1) мағыналары тым жалпы, 2) контексте қолданылу мақсатына 
қарай әр қилы нақтылы мағыналарға ие болып отыра-тын сөз табы, 3) әрқашан субъективті 
қатынаста қолданылатын сөздер» – деген түсінік береді [5, 3-8]. 
Есім сөз таптарының бірі – есімдік. Есімдік – өзінің аты айтып тұрғандай, басқа есім 
сөздердің зат есім, сын есім, сан есімдердің орнына жұмсалатын сөздер. Қазақ тілінде 
есімдіктердің саны онша көп емес, бар болғаны 60-70 қана сөз, бірақ олардың тілде 
колданылу жиілігімен атқаратын қызметі күшті. 
Есімдіктерді жеке сөз табы деп танудың негізгі белгісі – лексика- семан-тикалық 
сипаты. Лексика-семантикалық сипаты жағынан есімдіктер жалпы мағыналы сөздер болып 
келеді. Мәселен, кез келген адамды мен, сен, ол деп, кез келген затты сол, мынау, анау деп 
айта береміз. 
Есімдіктер қай сөз табының орнына жұмсалса, сол сөз табы сияқты түрленеді, сол сөз 
табы сияқты сөйлем мүшесінің қызметін атқарады. Есімдіктердің өздеріне тән түрленетін 
морфологиялық көрсеткіштері жок, дегенмен олар бәрібір түрленетін сөздер тобына жатады. 
Қай сөз табының орнында қолданылса, сол сөз табы сияқты түрленіп, сол сөз табының 
синтаксистік қызметін атқарады.
Жоғарыда айтқанымыздай, есімдік есім сөздердің: зат есім, сын есім, сан 
есімнің орнына 
қолданылып, 
соларды нұсқап, 
меңзеп, 
сілтеп көрсетеді. 
Есімдіктер орынбасар сөздер деп те аталады. 
Есімдіктер мағынасына қарай жеті топқа 
бөлінеді: 
1) 
жіктеу 
есімдігі; 
2) сілтеу есімдігі; 
3) сұрау есімдігі; 
4) өздік есімдігі; 
5) жалпылау есімдігі; 
6) болымсыздық есімдігі; 7) белгісіздік есімдігі. 
Есімдіктер басқа да сөз таптарының орнына жүретіндіктен, ол сөйлемнің барлық 
мүшелері ретінде қызмет атқарады. 
Есімдіктің бастауыш қызметінде жұмсалуы. Есімдіктердің барлығына жуығы 
бастауыш қызметін атқара алады. Мәселен, – Мен қара шеттеуікті алмаймын, алтын 
тыстысын аламын, оның ішіндегі дәні де тәтті шығар – депті. (Ы.Алтынсарин. Алтын 
шеттеуік). Ол ағаштан аяғының астына таса қойып, соның үстіне шығып алыпты. 
(Ы.Алтынсарин. Үнді). Мұнан соң бірнеше жылдар өткен соң, жұртында қатты жаугершілік 
басталып, Броунның мал-жаны таланып бітіп, өзі қатын, баласымен қашып шығыпты 
(Ы.Алтынсарин. Білгеннің пайдасы). – Сен қарауға еп-есті кісі секілді көрінесің және жұмыс 
істеуге қуатың да бардай көрінеді, сөйтіп тұрып мұндай жаман іспен өзіңді кемшілікке салып 
жүрсің. (Ы.Алтынсарин. Дүние қалай етсең табылады). Сен жас ағашсың саған да күтім 
керек; мен сенің қате істеріңді түзеп, пайдалы іске үйретсем, сен менің айтқанымды ұғып, 
орнына келтірсең, жақсы түзік кісі болып өсерсің, бағусыз бетіңмен кетсең, сен де мынау 
қисық біткен ағаштай қисық өсерсің, –деді. (Ы.Алтынсарин. Бақша ағаштары). 
Есімдіктің баяндауыш қызметінде жұмсалуы. Көбінесе жіктеу есімдіктер сөйлемде 
баяндауыш қызметін атқарады. Есімдіктердің кейбір түрлері дара, күрделі бастауыш 
қызметінде жұмсалады. Сондай-ақ бұл қызметте сілтеу, сұрау есімдіктері де кездеседі. 
Мысалы, – Мен сондағы көрген тіленші Антоныңыздың өзімін (Ы.Алтынсарин. Дүние қалай 
етсең табылады) 
Есімдіктің толықтауыш қызметінде жұмсалуы. Есімдіктердің бәрі сөйлемде 
толықтауыш мүше қызметін атқара береді. Есімдіктер қимыл- әрекеттің тура және жанама 
нысанын білдіріп, тура және жанама толықтауыш болады. Мысалы, – Мен сені жазаландыру 
үшін шақырмадым, бірақ, көршің саудагер жақсы кісі емес екен, сенің білместігіңді маған 
келіп айтты, екінші рет ол көршіңнен сақтанып жүргендей екенсің, соны айтайын деп 
шақырып едім, енді аман бол! – деп ішкергі үйіне кіріп кетті дейді (Ы.Алтынсарин. 

---

BOSHLANG‘ICH TA’LIMGA XALQARO BAHOLASH DASTURLARINI JORIY ETISHNING ISTIQBOLLARI