Сборник докладов республиканской научно-технической конференции значение информационно-коммуникационных

E-TIJORAT MODELLARI VA UNING ZAMONAVIY KO‘RINISHLARI 
S.B. Eshpo‘latov (magistrant, Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU)
Internet va kompyuterlar Internetdagi mahsulot yoki xizmatlardan mulk 
huquqini yoki undan foydalanish huquqini o'tkazishni o'z ichiga olgan elektron 
operatsiyalarni inqilob qildi. Elektron tijorat nafaqat Internet orqali sotib olish va 
sotishni, balki biznes hamkorlar bilan hamkorlikni ham o'z ichiga oladi. U vaqt 
yoki joylashuv bilan chegaralanmaydi, undan istalgan vaqtda, istalgan joyda va 
cheksiz ko'p yangi elektron bozorlarni ochishda foydalanish mumkin. Biznes 
modeli bu tashkilotning qanday daromad keltirishining tuzilishidir. E-tijorat 
modellari Internetdan o'z bizneslarini yuritish va daromad olish uchun foydalanadi. 
E-tijorat modeli kompaniyalarning global iqtisodiyotda faoliyat yuritishlari 
uchun juda muhimdir. E-tijorat modeli yangilik uchun qulay zamin hisoblanadi. 
Internet ommalashgan vaqtlardan boshlab, ko'plab tahlilchilar yaqin kelajakda 
elektron tijorat iqtisodiyotning asosiy tarmoqlaridan biri bo'lishini kutishgan. 
Biroq, e-tijorat sohasidagi katta yutuqlar xavfsizlik protokollari yetarlicha ishlab 
chiqilgan va Internetda xavfsizroq tranzaksiyalarni amalga oshirish uchun keng 
qo'llanilgan davrda yuzaga keldi. An'anaviy e-tijorat veb-saytlarining katta qismi 
20-asrning oxiri va 2000-yillarda ishlab chiqilgan bo'lib, 2000 va 2001-yillarda 
dot.com ning qulashi natijasida ko'plab e-tijorat veb-saytlari qulab tushgan bo'lsa-
da, ko'plab kompaniyalar elektron tijoratdan foydalangan holda veb-saytlarni 
ishlab chiqishni boshladilar va hozirgi kunda uning bir qancha zamonaviy 
ko'rinishlaridan qo'llanilib kelinmoqda. E-tijoratni to'rtta asosiy sinflarga bo'lish 
mumkin: B2B, B2C, C2B va C2C. 
B2B (Business-to-Business) – bu korxonalar va iste'molchilar o'rtasida emas, 
balki korxonalar o'rtasida mahsulotlar, xizmatlar yoki ma'lumotlar almashinuvi. 
Korxonalar mahsulot, xizmat va ma'lumotlarni to'g'ridan-to'g'ri boshqa korxonalar 
bilan emas, balki distribyutorlarga sotadigan ishlab chiqaruvchilar, ulgurji 
sotuvchilarga yoki boshqa kompaniyalarga xizmat ko'rsatuvchi kompaniyalar kabi 
mijozlar bilan almashadilar. Narxlar ko'pincha sarflanadigan materiallar uchun 
arzonroq narxlarni olish maqsadida va biznes tizimlarini birlashtirish orqali 
insonning minimal aralashuvi bilan kelishiladi. Hozirda B2B tovar va xizmatlarni 
Internet orqali sotib olish va sotish bo'yicha har xil hajmdagi korxonalar bilan 
tobora o'sib bormoqda. Kompaniyalar ishlab chiqarishi va samaradorligini oshirish 
uchun boshqa kompaniyalar bilan real vaqtda operatsiyalarni amalga oshirishi 
mumkin. 
B2C (Business-to-Customer) – bu biznes va mijozlar o'rtasida amalga 
oshiriladigan jarayonlar (tranzaksiyalar). Mahsulotlarni sotadigan yoki mijozlarga 
xizmat ko'rsatadigan kompaniyalar yoki onlayn e-tijoratning chakana qismi. B2C 
bizneslari e-tijoratning gullab-yashnashida muhim rol o'ynadi, xaridorlar sotib 
olishda ulkan chegirmalar va bepul onlayn xizmatlarni taqdim etishdi. 
Kompaniyalar o'z mahsulotlarini bozorga eng kam xarajat bilan tezroq olib 
kelishdi va mijozlar ehtiyojiga tezroq moslashishdi. Ko'pgina mijozlar ilgari B2C 
rivojlangan bo'lsa, endi u tez-tez ishlamay qoladi, kamdan-kam uchraydi va endi 

---

556 
rivojlanmaydi deb ta'kidlaydilar. Ammo, bunga qaramay, ba'zi tahlilchilar B2C 
yana gullab-yashnashi va o'sishda davom etishini taxmin qilmoqdalar. B2C e-
tijorat modelining namunasi www.necx.com bo'lib, u ommaviy ravishda sotib 
olingan materiallarga kirish imkoniyatini beradi va xaridorlarga qayta sotadi. 
C2B (Customer-to-Business) e-tijorat amalda kamdan-kam uchraydi, ammo 
nazariy jihatdan bu xaridor mahsulot yoki xizmatni korxonaga sotishni istashini 
anglatadi. Mijozlar har xil tovarlar yoki xizmatlar uchun o'z narxlarini berishadi. 
Kompaniyalar iste'molchilar talablarini hisobga olishadi va talab bo'yicha taklif 
qilishadi. Mijoz takliflarni ko'rib chiqadi va kerakli kompaniyani tanlaydi. C2B 
xaridorlarga do'konga bormasdan turib har qanday joydan to'lovlarini Internet 
orqali to'lashga imkon beradi. Ushbu turdagi e-tijorat modelining namunalari 
www.fotolia.com bo'lib, u yerda fotosuratchilar va dizaynerlar o'z ishlarini 
kompaniyalarga sotish uchun taklif qilishadi. Google Adsense kabi internet-
reklama saytlari, www.surveyscout.com kabi onlayn anketalar, odamlar 
kompaniyalarning so'roviga javob berish uchun xizmatni taklif qilishadi va 
kompaniyalar ushbu xizmat uchun o'sha shaxslarga pul to'laydilar.
C2C (Customer-to-Customer) Bu odamlar o'rtasida qariyb 1995-yildan beri 
har kuni sodir bo'ladigan bitimlar. Bu uchinchi tomon orqali mijozlar o'rtasidagi 
operatsiyalarni osonlashtiradi. Ushbu turdagi e-tijoratning yaxshi namunasi eBay 
kabi kim oshdi savdosi veb-saytlari bo'lib, u yerda xaridorlar PayPal kabi onlayn 
to'lov tizimlaridan foydalangan holda sotib olishlari va pulni Internetga qulay 
tarzda yuborishlari va olishlari mumkin. 
Elektron tijorat modellarining asosiy afzalliklari: 
‒
Samaradorlik: e-tijorat modellari korxona biznes samaradorligini bir necha 
jihatdan yaxshilaydi. Ular onlayn mijozlar uchun qidiruv xarajatlarini kamaytiradi 
va narxlar bilan birga ularga batafsil ma'lumot beradi. Ular samaradorlik, 
xavfsizlik va tranzaksiya tezligini oshirish orqali mijozlarni biznes yuritishga 
undaydi. Bundan tashqari, u teskari marketingni amalga oshirishga imkon beradi, 
shu orqali xaridorlar o'zlari xohlagan xaridlarini sotuvchilar o'rtasida savdoga 
qo'yishadi, bu esa teskari kim oshdi savdosi deb ataladi. E-tijorat modellari 
kompaniyalar uchun inventarizatsiya va marketing xarajatlarini kamaytiradi. 
‒
Imtiyozli sotish: kompaniyalar hozirgi xaridorlarga avvalgi xaridlari asosida 
yangi mahsulotlarni ilgari surish orqali o'z mahsulotlarining qiymatini yaratishni 
ko'paytirishi mumkin, bu mijozning kompaniyaga bo'lgan ishonchini oshiradi va 
mijozning raqobatchilarga o'tish ehtimolini pasaytiradi. 
‒
Qo'shimcha: kompaniya o'z mahsulotlarini boshqa mahsulotlar bilan 
to'ldirish orqali qiymat yaratilishini oshirishi mumkin. Mijozlar ko'proq oddiy 
mahsulotlarni sotib olsalar, narxlaridan qat'iy nazar, qo'shimcha mahsulotlarni 
sotib olishadi. Bundan tashqari, kompaniya o'z mahsulotini boshqa yetkazib 
beruvchilarning qo'shimcha mahsulotlari bilan birlashtirishi mumkin. Savdo 
amalga oshirilgandan so'ng, e-tijorat modeli xaridorga sotib olingan mahsulotga 
tegishli qo'shimcha mahsulotlarni taklif qilishi mumkin. 

---

557 
‒
Mijozlarni qulflash: mijozni uzoq vaqt davomida kompaniyaga qaramligini 
saqlab qolish, mijozni takroriy operatsiyalarda kompaniya bilan o'zaro 
munosabatda bo'lishga undagan holda majbur qilish. 
‒
Mijozlarning 
qoniqishi: 
Internet-mijozlarning 
xizmat 
takliflaridan 
qoniqishini oshirish. Bu xizmatlarning sifati va tranzaksiyalar hajmini yaxshilaydi, 
shu bilan birga shikoyatlar sonini kamaytiradi. 
‒
Tezlik: aloqalarni rivojlantirish tranzaksiyalarni deyarli bir zumda bajarishga 
imkon beradi. Pul o'tkazmasi yoki katalog pochta orqali yetkazib berilishini kutish 
uchun uzoq vaqt kutishning hojati yo'q. 
‒
Imkoniyat: onlayn xizmatlardan istalgan vaqtda, kechayu kunduz va har 
qanday joydan foydalanish mumkin. 
Umuman olganda, e-tijorat modellari katta hajmdagi ma'lumotlarni qayta 
ishlash uchun xizmat ko'rsatish vositalarni taqdim etadi, bu xavfsizlik, ishonchlilik, 
foydalanuvchilarga qulaylik, arzon narxlar, mavjudlik va xususiylashtirishga 
yordam beradi, bu e-tijoratning rivojlanishiga xizmat qiladi. 
Xulosa qilib shuni aytishimiz joizki, hozirgi kunda rivojlanib kelayotgan 
elektron tijorat modellari Internetdan o'z bizneslarini yuritish va daromad olish 
uchun foydalanadilar. Ular oddiy matnga asoslangan veb-saytlardan hozirgi 
xaridorlariga xizmat ko'rsatish va peshqadamlik yaratish uchun internet va mobil 
texnologiyalardan foydalanadigan interaktiv e-tijorat markazlariga qadar ishlab 
chiqilgan. Ba'zi xizmatlar va mahsulotlar Internet orqali, boshqalari esa ushbu 
modellar asosida taqdim etilmasligi mumkin. Internet orqali taqdim etiladigan 
xizmatlarga masofaviy o'qitish, moliyaviy xizmatlar, pensiya xizmatlari, yuridik 
xizmatlar, yangiliklar va konsalting xizmatlari, parvoz, avtobus va poezd transporti 
haqida ma'lumot xizmatlari va boshqalar kiradi.