37
ТОР ПОЛОСАЛИ СИГНАЛЛАРГА ИШЛОВ БЕРИШДА ТЕЗКОР
АЛГАРИТМЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ УСУЛЛАРИ
Б.Б.Файзуллаева (ассистент, Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги ТАТУ)
Н.Ф.Халматова (магистрант, Муҳаммад ал-Хоразмий номидаги ТАТУ)
Ҳозирги вақтда радиосигналларга ишлов бериш қурилмаларини
қуришнинг рақамли
усуллари, уларни аппаратли ва алгоритмик амалга
ошириш жадал ривожланиб бормоқда.
Сигналларга рақамли ишлов беришнинг (СРИБ) қўлланиши бўйича
таклифлар ўтган асрнинг 50-йилларида шакллана бошлаган, аммо уларни
амалий ишлатилиши ўша пайтдаги мавжуд электрон қурилмаларнинг
имкониятлари билан чекланган эди.
Радиосигналларга ишлов бериш қуйидаги масалаларни ечилишини
назарда тутади:
- ажратиш (ҳалақитлар ва бошқа сигналларнинг фонида);
- аниқлаш (сигналнинг борлиги ёки йўқлиги тўғрисида қарор қабул
қилиш);
- демодуляциялаш (модуляцияловчи сигнални ажратиб олиш);
- декодлаш (қабул қилинган кодланган сигналдан ахборот ажратиб
олиш);
- қабул қилинган сигнал параметрларини баҳолаш.
Сигнални ажратиш (фильтрлаш) частота, шакл ёки бошқа параметрлари
бўйича амалга оширилади. Ажратиладиган сигналга рақамли ишлов
беришда
частотавий фильтрлар, Фурье тез ўзгартириши (ФТЎ)
алгоритмлари
асосидаги
спектрал
таҳлил
қилиш
усуллари,
мувофиқлаштирилган фильтрлаш, ўрамалар, вейвлет-таҳлил алгоритмлари ва
бошқалар қўлланилади.
Сигнални аниқлаш сигнални ажратиш ва натижани унинг борлиги ёки
йўқлиги тўғрисида ёки аниқлашни давом эттириш зарурлиги тўғрисида бир
ёки иккита қарор қабул қилиш бўсағалари билан таққослаш йўли билан
амалга оширилади.
Демодулятор қабул қилинган радиосигналдан модуляцияловчи (ахборот)
сигналини ажратишни таъминлайди.
Радиоигналларнинг демодуляциялашни когерент ва некогерент
демодуляциялашга ажратиш мумкин. Қабул қилинган сигнални қабул қилиш
томонидаги
унинг
нусхасига
кўпайтириладиган
ва
кейинчалик
интеграланнадиган қурилмалар чизиқли сигналларни ишлов бериш оптимал
алгоритмини амалга оширадиган корреляторлар дейилади.
Ҳалақитбардошликни ошириш учун узатиладиган дискрет хабарлар
кодланади, бу қабул қилиш томонида қабул қилинган хабарларда
хатоликларни
аниқлаш
ва
тузатиш
имконини
беради.
Кўпинча
демодулациялаш ва декодлаш процедуралари алоҳида-алоҳида амалга
оширилади: демодулациялаш натижасида олинган символлар аниқланади,
кейин декодлашда хатоликлар аниқланади.
38
Исталган алгоритмни кириш ва чиқиш жараёнлари орасидаги нисбатлар
орқали ёки унинг ички тузилишини батафсил тушунтириш орқали
тавсифлаш мумкин.
Бу турдаги алгоритмлар математик формулалар шаклида ёзиш мумкин,
демак улар тўғридан-тўғри бу ёзувга мувофиқ ҳисобланиши мумкин.
Алгоритмнинг бу амалга оширилиши тўғридан-тўғри
амалга ошириш
дейилади.
Аммо тезкор алгоритмлардан фойдаланиш билан бундай масалаларни
ечишнинг янада самарали усуллари мавжуд бўлиб, улар сифатида кириш
сигнали
бўйича
чиқиш
сигналини
ҳисоблашнинг
яққол
усули
ҳисобланмайдиган ҳисоблаш процедурасин батафсил тавсифи тушунилади.
Бунинг натижасида тезкор алгоритм ҳисоблаш самарадорлиги фойдасига
концептуал ҳисоблаш аниқликни қурбон қилади
1
.
Замонавий ўта катта интеграл микросхемалар миллионлаб мантиқий
элементларга эга ва алгоритмлар назариясига уларни самарали ташкил этиш
усули сифатида қаралади. Самарали алгоритмни танлаш қурилманинг
ўлчамини оширмасдан, унинг характеристикаларини сезиларли яхшилаши
мумкин. Катта рақамли процессорларнинг ўзи кўпинча тезкор алгоритмларни
ишлаб чиқишга эҳтиёж туғдиради.
Алгоритм самарадорлигини баҳолаш учун
одатда сигналнинг битта
саноғига зарур бўладиган кўпайтиришлар ва қўшишлар (айиришлар) сони
ишлатилади. Бу ҳисоблаш характеристикалари алгоритм даражасида ишлов
бериш қурилмаларининг мураккаблигини деярли тугатади. Қуйироқ
даражада эса, у кристалл майдони ёки ундаги мантиқий элементлар сони ва
ҳисоблашларни амалга ошириш учун зарур бўладиган вақт билан
баҳоланади.
СРИБ қурилмаларининг аналог элементларда йиғилган аналог ишлов
бериш қурилмалари ва дискрет тизимларга қараганда асосий афзалликлари
қуйидагилардан иборат:
1) СРИБ қурилмаларининг характеристикалари стабил ва қурилманинг
барча элементлари ишлаш қобилиятини сақлашида ташқи шароитлар
ўзгариши билан ўзгармайди;
2) аналог элементлар ёрдамида принципиал амалга оширилмайдиган
операциялар ва
алгоритмларни, масалан, катта ҳажмдаги маълумотларни
узоқ муддатли сақлашни (кечиктиришни) амалга ошириш мумкин;
3) СРИБ алгоритмлари ҳам универсал, ҳам ихтисослаштирилган
ҳисоблаш қурилмаларида, шу жумладан, катта ва ўта катта интеграл
микросхемалар шаклида амалга оширилиши мумкин, бу
эса уларни
аппаратли амалга оширишни лойиҳалаштириш харажатларини камайтиради;
4) рақамли қурилмалар электрон аппаратураларнинг ўлчамини
кичрайтириш масалаларини ечишга имкон беради.
1
Глушков А.Н. Устройство фазовой синхронизации двоичных фазоманипулированных сигналов / А.Н.
Глушков, Э.В. Спешилов // Вестник Воронежского института МВД России. – 2018. – № 2. – С. 115–123.
1
Феер К. Беспроводная цифровая связь. / К. Феер; пер. с англ. под. ред. В. И. Журавлева. – М.: Радио и
связь, 2000. – 520 с.
39
Замонавий СРИБ қурилмалари ўнлаб мегагерцгача дискретлаштириш
частоталар қийматларида жуда самарали. Ўрнатилган аналог-рақамли
интерфейсга эга рақамли сигналлар процессорлари (Digital Signal Processor
DSP)
тўғридан-тўғри тезкор ўрама ва ФТЎ (“капалак” турдаги)
операцияларига йўналтирилган бўлиб, уларнинг таркибига натижаларни
тўплаш (йиғиш) имкониятига эга бўлган аппаратли кўпайтиргич киради.
Юқори разрядлиликли, шу жумладан суриладиган нуқтали арифметик
операцияларни (80 тагача) бажариш имконияти мавжуд.
Рақамли
квадратурали
ўзгартиргичлар
сигналнинг
комплекс
амплитудаси, унинг синфаз ва квадратурали
ташкил этувчиларини
ажратишга мўлжалланган.
Сигналларни квадратурали ўзгартиргичларнинг қуйидаги иккита
турлари ишлатилади:
- аналог сигналдан квадратурали ташкил этувчиларни ажратиб олиш
билан;
- рақамли сигналдан квадратурали ташкил этувчиларни ажратиб олиш
билан.
Хулоса сифатида шуни таъкидлаш жоизки, мақолада асосий когерент ва
нокогерент алгоритмлар асосида модуляцияланган радиосигналларни
аниқлаш, демодулациялаш ва синхронлаштириш усуллари кўриб чиқиб,
бунинг ёрдамида универсал интеграл микросхемаларни яратиш имконини
беради. Бу эса бизга электр энергия тан нархини пасайтиришга ва натижада
ишлаб чиқариш харажатларини камайтиришга олиб келади.
Do'stlaringiz bilan baham: