|
Variant-8
Savollar:
1. Insonga introvertiv va ekstrovertiv yondashuvlar, biologizatorlik va
sotsiologizatorlik kontseptsiyalari.
2. Voqelik va oʼzgarish jarayonida ayniyat va ziddiyat dialektikasi.
3. Jamiyatning maʼnaviy hayoti va uning oʼziga xos xususiyatlari.
Javoblar:
1.
Introvertiv yondashuv insonning ong, jon, ruhiyat,
instinktlar, nuqsonlar, fazilatlar kabi muhim xususiyatlarini tahlil
etib, uni ichidan tushunish, anglab yetishni nazarda tutadi. Bunda
insonning jismoniy va ma’naviy mohiyati haqidagi falsafiy
mulohazalar aksariyat hollarda tabiiy fanlarning empirik
ma’lumotlariga, avvalambor biologiya va psixologiya yutuqlariga
tayanadi, lekin, ba’zan mistika, ezoterika, okkultizm bilan
belgilanadi.
Ekstravertiv yondashuv insonga nazar tashlash, uning mohiyatini
tahlil qilish go‘yoki sirtidan amalga oshiriladiki, buning natijasida
diqqat markazidan uning ijtimoiy va tabiiy mohiyati o‘rin oladi,
tegishli mo‘ljallarga muvofiq insonning Xudo, kosmos, universum
va shu kabilar bilan aloqasi tahlil qilinadi. Bu yerda falsafa
ko‘pincha tarix, sotsiologiya, ekologiya, teologiya bilan ittifoq
tuzadi. Shunday qilib, insonni falsafiy tushunish uchun yagona asos
mavjud emas.
Biologizatorlik konsepsiyalarining tarafdorlari, insonni uning
tabiiy, biologik asosidan kelib chiqib tushuntirishga harakat qiladi.
XVIII asr oxirida jamiyat hayotiga ayrim odamlarning o‘z
mavjudligi uchun kurash maydoni sifatida qarashni taklif qilgan
T.Maltus nazariyasini bunday tushuntirishga bo‘lgan birinchi jiddiy
urinish, deb hisoblash mumkin. Maltus fikricha, bu kurashda
kuchlilar g‘olib chiqadi, kuchsizlar esa halok bo‘lishga mahkumdir.
Mazkur kurashga tabiiy omillar turtki beradi. Xususan, aholi soni
geometrik progressiya bo‘yicha ko‘payib boradi, tirikchilik
vositalari taklifi esa, faqat arifmetik progressiya bo‘yicha o‘sadi, bu
esa muqarrar tarzda ocharchilik, epidemiyalar, urushlar va boshqa
ijtimoiy tangliklarga olib keladi. Mazkur omillarga Maltus
kuchlilarning yashab qolishini ta’minlovchi ijtimoiy
munosabatlarning “tabiiy”, muqarrar va hatto zarur tartibga solish
vositalari sifatida qaragan.
Biologizatorlik yondashuviga zid o‘laroq, sotsiologizatorlik
yondashuvi inson tabiatini ijtimoiy munosabatlarda
ko‘rishga harakat qiladilar. Bunda ular ba’zan nafaqat insonning
ijtimoiy asosini uning biologik asosiga qarama-qarshi qo‘yadilar,
balki so‘nggi zikr etilgan asosni hayvoniy va hattoki tuban, shu
bois jiddiy e’tiborga loyiq emas, deb hisoblaydilar. Asosiy e’tibor
ijtimoiy munosabatlar tahliliga va individ, shaxsning shakllanishida
jamiyat qanday rol o‘ynashini aniqlashga qaratiladi. Ohirida
ijtimoiy asos individual asosga qaraganda ustunroq ahamiyat kasb
etadi, uni o‘ziga bo‘ysundiradi va qamrab oladi. Mazkur yondashuv
total ijtimoiy tizimlarga va ularni asoslashga harakat qiluvchi
falsafiy ta’limotlarga xosdir. Umuman olganda, bu individualizm
va kollektivizm muammosidir
.
2.
Olamdagi har bir narsa va hodisa bir-birini taqozo qiladigan va shu
bilan birga, bir-birini istisno qiladigan qarama-qarshi tomonlar
birligidan iborat. Demak, voqelik va o’zgarish jarayonida ayniyat
va ziddiyatning bo’lishi ham odatiy hol. Masalan, issiq va sovuq,
oq va qora, kecha va kunduz, elektrning musbat va manfiy
zaryadlari, yaxshilik va yomonlik, adolat va jaholat va xokazo.
Qarama-qarshi tomonlar bir-birini inkor etadi va shu bilan birga
biri ikkinchisini taqozo etadi, biri ikkinchisisiz mavjud bo’la
olmaydi. Faraz qilaylik, magnitning manfiy zaryadi bo’lmasa, u
holda ushbu narsa magnit bo’lolmaydi. Borliq narsa, voqea-
hodisalarning turli-tumanligidan iborat. Lekin narsalar qanchalik
xilma-xil, turli-tuman bo’lmasin, ular o’rtasida yaqinlik, aynanlik
mavjuddir. Masalan, stol va stul sifat jihatidan turli narsalardir,
lekin baribir ular o’rtasida o’xshash tomonlar, belgilar bor.
Qarama-qarshiliklar o’rtasidagi munosabatni ziddiyat degan
tushuncha ifodalaydi. Ko’p hollarda ayniyat va tafovutning zidligi
va ularning bir maxrajga kelishi, me’yoriy o’zgarishlar tufayli
rivojlanish, taraqqiyot, yangilanish jarayonlari amalga oshadi.
Taraqqiyot shu ma’noda ayniyat, tafovut va ziddiyatlarning paydo
bo’lishi, rivojlanishi va hal qilinishidan iborat bo’lgan abadiy va
azaliy murakkab jarayondir.
3.
Insoniyat yaratilibdiki u mukammallikka intilib keladi. Bunda
ma'naviyatning, bilim va tarbiyaning o'rni beqiyosdir. Chunki inson
bolasi bilim va tarbiya vositasida ulg'ayadi. Agar u bilim olmasa,
yaxshi tarbiya topmasa hayotda o'z o'rnini topishi dargumon.
Demak, olingan bilim va tarbiyaning inson ongida uyg'unlashib,
uning turmush tarziga aylanishi inson ma'naviyatini yuzaga
keltiradi. Shunday qilib, ma'naviyat arabcha, ma'nolar majmuyi,
kishilarning falsafiy, siyosiy, huquqiy, ilmiy, badiiy, axloqiy, diniy
tasavvurlari va tushunchalari majmuyini tashkil etadi. Ma'naviyat
deganda har qanday tabiiy, axloqiy, ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy
bilimlarning inson tafakkurida mujassamlashuvi va bu bilimlarning
ko'nikma, malaka va hayot tarzlariga aylanib ketishi tushuniladi.
Yoki bo'lmasa, ma'naviyat, insonning ruhiyatini, o'z-o'zini anglashi,
didi, farosati, adolat bilan razillikni, yaxshilik bilan yomonlikni,
go'zallik bilan xunuklikni, vazminlik bilan johillikni ajrata bilish
qobiliyati, aql-zakovati, maqsad va g'oyalarni qo'ya bilish, ularni
amalga oshirish uchun harakat qilish va intilish salohiyatidir. Inson
va jamiyat ma'naviy hayotining rivojlanishida ijtimoiy va
individual ongning roli kattadir. Chunki tabiat va jamiyatda yuz
berayotgan turli-tuman o'zgarishlar ongda o'z aksini topadi.
Kishilar o'z onglariga ta'sir etgan voqea-hodisalarga nisbatan o'z
qarashlarini, fikrlarini ifodalaydilar. Ana shu ifodalash ijtimoiy va
individual ong mahsuli sifatida namoyon bo'ladi.
Fayziyev Temurbek IM-70/22
Do'stlaringiz bilan baham: |
