Savol va topshiriqlar

Paskal dasturlash tili, fransiyalik universitet oʻqituvchisi Niklas Virt tomonidan talabalarga dasturlashni oʻrgatish maqsadida yaratilgan. Keyinchalik til ommalashib uning obyektga yoʻnaltirilgan avlodi Object Pascal for Windows — Delphi yaratilgan.

2.Dasturlash tili operatorlari yechilayotgan masala algoritmini amalga oshirish uchun ishlatiladi. Operatorlar chiziqli va boshqaruvchi operatorlarga bo`linadi. Aksariyat hollarda operatorlar “nuqta-vergul” (;) belgisi bilan tugallanadi. U kompilyator tomonidan alohida operator deb qabul qilinadi (for operatorini qavs ichida turgan ifodalari bundan mustasno).Bunday operator ifoda operator deyiladi. Jumladan, qiymat berish amallari guruhi, xususan, qiymat berish operatorlari ifoda operatori hisoblanadi.

I+ + ; - - J ; K+=I;

Dastur tuzish amaliyotida bo`sh operator – “;” ishlatiladi. Ammo bu operator hech nima bajarmasa ham, hisoblash ifodalarini til qurilmalariga mos kelishini ta’minlaydi. Ayrim hollarda yuzaga kelgan “boshi berk” holatlardan chiqib ketish imkonini beradi.

O`zgaruvchilarni e’lon qilish ham operator hisoblanadi va ularga e’lon operatori deyiladi

3. 
   Paskal tilida  yozilgan  dasturlarni  kompyuterda bajarish uchun unda qatnashayot-
   gan  va  qiymati  hozircha  noma’lum  o’zgaruvchilarga  aniq  qiymat-larni  kiritishga 
   to’g’ri keladi. Buning uchun kiritish operatori qo’lla-niladi.  Kiritish  operatorlarin-
   ing umumiy ko’rinishi qo’yidagicha:  
                               read (b1,b2,. . .,bn ); 
                                         readln (b1,b2,. . .,bn); 
                                         readln; 
   bu  yerda  b1,  b2,  ...,  bn  lar  qiymati  kiritilishi  talab  etilayotgan  o’zgaruvchilarning 
   nomi. 
           Read (b1,b2,...,bn); operatori  ma’lumotlarni  kiritishni ta’minlaydi, natijada 
   b1,  b2,  ...,  bn  o’zgaruvchilar  mos  qiymatlarni  oladilar.      Kiritilayotgan 
   o’zgaruvchilar turi berilayotgan qiymatlar turi bilan mos kelishi kerak. 
   Readln  (b1,b2,...,bn);  operatori  ma’lumotlarni  b1,  b1,  ...,  bn        o’zgaruvchilarga  
   ta’minlash    uchun    ishlatiladi    va  boshqaruvni    (kursorni)    yangi    satr    boshiga  
   o’tkazishni   amalga oshiradi. 
           Readln; operatori bitta bo’sh satrni  o’tkazib   yuborishni   va  yangi satr bo-
   shiga o’tishni ta’minlaydi. 
   Masalan: read (i,j); 
               
           readln (k,l); 
                  
           read (m,n); 
   

Qiymatlar  kiritish  jarayonida  haqiqiy  o’zgaruvchiga  harfiy  qiymat  yoki  harfli 
o’zgaruvchiga haqiqiy qiymat mos keltirilsa, u holda kompyuter  xatolik ro’y ber-
ganligi tug’risida (Type mitmatch error) ma’lumot beradi. 
   

3. 
   Chiqarish operatori. Ma’lumotlarni chiqarishda quyidagi operatorlardan foydalaniladi: Write(); Writeln(); Writeln; Bunda o’zgaruvchilarning qiymatlari ro’yxatda berilgan o’zgaruvchilarga mos holda chiqariladi. Ya’ni Write operatori o’zgaruvchilarning qiymatini ketma-ket tartibda chiqarilishini ta’minlaydi. Writeln operatori esa hisoblash natijalarini oxirgi o’zgaruvchining qiymatidan keyin yangi o’zgaruvchining qiymatini yangi satrdan chiqarishni ta’minlaydi.
   

5.O’zlashtirish operatori.

Masalaning yechish jarayoni qator bajariluvchi bosqichlarga bo’linib ketadi. Bu bosqichlarning har birida qiymatlar buyicha yangi qiymatlar hisoblanadi. Bu hisoblangan qiymatlarning ba'zilari natijaviy qiymatlar bo’lsa, ba'zilari esa oraliq qiymatlar bo’lib, keyingi bosqichlar uchun boshlangich qiymat bo’lib hisoblanadi. Yangi qiymatlarni hisoblash uchun ifoda tushunchasi xizmat qiladi, har bir ifoda bitta qiymatni hisoblash qoidasini belgilaydi.

Hisoblangan qiymatni hisoblash jarayonini keyingi bosqichida foydalanish uchun eslab qolish zarur, bunday eslab qolish hisoblangan qiymatni ma'lum o’zgaruvchiga berish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bunday amalni bajarish, asosiy operatorlardan biri hisoblanuvchi qiymat berish ya'ni o’zlashtirish operatori bilan bajariladi. O’zlashtirish operatori sintaksis quyidagicha aniqlanadi:

:::=

Bu yerda 2 ta belgidan iborat bo’lgan asosiy belgi “:=” belgisining ung tomonidagi ifoda hisoblanib, belgining chap tomonidagi o’zgaruvchi tomonidan o’zlashtiriladi.

Shunday qilib, o’zlashtirish operatori mustaqil mantiqiy tugallangan hisoblash jarayonini ifodalaydi: o’zlashtirish operatori bajarilishi natijasida ma'lum o’zgaruvchilar keyingi boskichlarda ishlatilishi mumkin bo’lgan joriy qiymatni kabo’l qiladi.

Turli toifadagi ifodalar aslida ko’p o’xshashliklarga ega bo’lib, ularning barchasi operandlardan, amal beliglaridan, amallarni ixtiyeriy ketma-ketligini bajarish imkoniyatlarini beruvchi qavslardan tashkil topadi. Bunda operatorlar uch turli:o’zgarmas o’zgaruvchan va hisoblanadigan bo’ladilar

O’zgarmas operand dastur tuzilayetganda ma'lum bo’lgan va bajarilishi davomida o’zgarmas bo’lgan qiymat bo’lib, boshqacha aytganda o’zgarmas operand - bu biror toifadagi konstantadir.

O’zgaruvchi operand qiymati dastur bajarilishi davomida aniqlanadi va o’zgarishi mumkin ammo bu operand qatnashgan ifodaning hisoblanishidan oldin uning qiymati aniqlangan bo’lishi lozim. Sintaksis jihatdan o’zgaruvchi - qiymatini o’zlashtiradigan, shu o’zgaruvchi nomi sifatida qullaniladigan indentifiqatordir.

6.Paskalda eng oddiy raqamli ma'lumotlar turi butun sonlarni saqlash uchun butun sondir. Paskaldagi butun sonlar odatda ikki turga bo'linadi: imzolangan va imzosiz. Imzolangan raqamlar musbat va manfiy sonlarni o'z ichiga olgan butun sondir, imzolanmagan raqamlar faqat ijobiydir.

7. 
   Kundalik hayotda ko‘p turdagi jadvallardan foydalaniladi: dars jadvali, shaxmat yoki futbol o'yinlari bo'yicha musobaqa jadvali, Pifagor (karra) jadvali, kelishiklar jadvali va boshqalar. Jadvalni tashkil etuvchilar uning elementlari deyiladi. Jadval ko'rinishidagi miqdorlar bir o‘lchovli (chiziqli), ikki o‘lchovli (to'g'ri to'rtburchakli), uch o‘lchovli (parallelopipedli) va hokazo bo'ladi. Biz bu darslik chegarasida chiziqli va to'g'ri to'itburchakli jadvallami ko'rib chiqamiz.Chiziqli jadvallar satr yoki ustun shaklida ifodalanadi. Masalan, sinfmgizdagi o'quvchilar ro'yxati sinf jurnalida ustun shaklidagi jadval ko'rinishida yozilgan. O'quvchilarning familiyalari bu jadvalning elementlarini tashkil etadi. Ularning har biri o'z tartib raqamiga ega va har bir tartib raqamga faqat bitta o'quvchining familiyasi mos keladi.Ikki o'lchovli jadvallar ustunlar va satrlardan tashkil topadi (matn protsessori va elektron jadvallarga oid mavzularni eslang). Ularning elementlari ustun va satrlar kesishgan kataklarda joylashadi. Bunday jadvallarda biror elementni ko'rsatish uchun uning nechanchi satr va nechanchi ustunda joylashganligini, ya’ni satr va ustun bo'yicha tartib raqamlarini bilish kerak bo'ladi. Demak, ikki o'lchovli jadvalning har bir elementiga ikkita (satr va ustun bo'yicha) tartib raqami mos keladi.
   

8.Paskal dasturlash tilida jadvallar bilan ishlash uchun massiv tushunchasi kiritilgan.Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni oʻrganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Tilni oʻrganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi. Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq oʻrnatish zarur.