|
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
Savol va topshiriqlar:
1.Qul Ubaydiy ijodiy faoliyati haqida ma`lumot bering.
2. Muhammad Solihning “Shayboniynoma” asari badiiyati.
3.Mashrab ijodi manbalari haqida ma’lumot bering.
4.Shoir she’riyatidagi timsollar haqida so‘zlang.
5.Mashrab adabiy merosiga doir qanday manbalarni bilasiz?
6.Shoir ijodida ishq talqini xususida fikr bildiring.
|
Qul Ubaydiy XususidaTarix shuni koʻrsatadiki, xonlar bilan xonlarning farqi bor, beklar bilan beklarning, amirlar bilan amirlarning. Birlari oʻzidan yaxshi nom qoldirish uchun kurashgan va yashagan boʻlsalar, ikkinchilari koʻp vaqt oʻz turmushini, boylik orttirishni, bor narsalarni ham buzishni, yoʻq kilishni oʻylagan, yaratuvchilik gʻoyasidan uzoq boʻlgan.
Buxoro hokimi Mahmud Sultonning oʻgʻli Ubaydulloxon ibn Mahmud Sulton esa bir tomondan shayboniylar sulolasining yirik namoyadalaridan biri boʻlishi, hokimiyat uchun boʻlgan jangu jadallarda faol qatnashishi bilan birga oʻz davri madaniyatining katta arbobi, XVI asr oʻzbek adabiyotining yirik vakili ham boʻlgan, oʻz hayotining biron kunini she’rsiz, she’r mutolaasisiz kechirmagan, oʻzidan keyingi avlodlarga oʻzbek, fors va arab tillarida bir necha devon qoldirgan.
Urta Osiyo xalqlari siyosiy tarixida Ubaydulloxonning eng katta xizmatlaridan biri shundaki, u Ismoil Safaviy boshliq eroniylarning, tarixchi Hofiz Tanish Buxoriy tili bilan aytganda, «qizil boshlar»ning hujumlarini daf’ etib, Movarounnahrni ularning istibdodidan saqlab qoldi. Shayboniyxonning fojiali oʻlimidan keyin shayboniylar orasida ma’lum darajada ma’naviy parokandalik yuz berdi. Ubaydulloxonning harbiy mahorati va jasorati, uning davlat arbobi sifatida qattiqqoʻlligi tufayli safaviylar qoʻshini orqaga chekindi. Ularning Oʻrta Osiyo shaharlarini qirgʻin qilishi, talashi toʻxtatildi. Ubaydulloxon Shayboniy hukmdorlaridan Koʻchkinchpxon (1510-1530), uning oʻgʻli Abusaid (1530-1583) hukmronligi davrida ularning noibi, 1533-1539 yillarda esa xon koʻtarilib, mamlakatni boshqardi. Hofiz Tanish Buxoriy oʻzining «Abdullanoma» degan asarida yozishicha: «Uning davlati va xalofati zamonida Movarounnahr, ayniqsa, Buxoro viloyati gullab yashnadi». (Hofiz Tanish Buxoriy, Abdullanoma T., 1966, 110-bet). Shu davrda uning mablagʻiga mashhur Mir Arab madrasasi qurildi. Ubaydulloxon 1539 yili vafot etgan boʻlib, uning xoki shu madrasa xonalaridan biriga qoʻyilgan.
Ubaydulloxon ham oʻz davri hukmdorlaridan Husayn Boyqaro, Shayboniyxon, Zahriddin Muhammad Bobir kabi muttasil she’riy ijod bilan shugullanib, she’rlariga «Ubaydiy», «Qul Ubaydiy» taxalluslarini qoʻllar edi. Ubaydiy turkiy, forsiy va arabiy tildagi she’rlaridan uch devon tuzib, uni kitob holida bir muqova ichiga joylashtirgan. Bu devonning yagona qoʻlyozma nusxasi 1583 yilda Mir Husayn al-Husayniy tomonidan koʻchirilgan, kotib uni «Kulliyot» deb atagan. Bu qoʻlyozma Oʻzbekiston Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutining qoʻlyozmalar fondida inventar № 8931 bilan saqlanmoqda.
Ubaydiyning oʻzbek tilidagi devonida 310 dan ortiq gʻazal, 485 dan ziyod ruboiy, 21 qit’a, 13 tuyuq va boshqa she’r turlari — notma, muammo, masnavny, hikmat, tarje’bandlardan namunalar mavjud. Shoirning boy adabiy merosi hali maxsus oʻrganilmagan. Ubaydiyning oʻzbek tilidagi devonini dastlabki oʻrganish shuni koʻrsatadiki, bu devon bizgacha toʻliq yetib kelmagan. Unda qofiyasi «alif»ga oid 44, «qof»ga oid 13, «ng»ga oid 26, «l»ga oid 9, «m»ga oid 15, «n»ga oid 58, «yoy»ga oid 85 gʻazal mavjud boʻlgani xolda «b», «p», «s» (sin) «h», «x», «j», «d», «r», «sot», «zot», «itqi», «izgʻi» kabi harflarga oid gʻazallar yoʻq. Bu shuni koʻrsatadiki, devonning kattagina qismi yoʻqolgan.
Shunga qaramay, mazkur devon Ubaydiyning katta she’riy iste’dodidan darak beradi. Uning gʻazal va ruboiylari, qit’a va tuyuqlari oʻzbek she’riyatining katta yutuqlari boʻlib, ular bir qancha oʻziga xos xususiyatlarga, nozik uslub koʻrinishlariga ega.
Ubaydiy she’riyatida oʻziga xoslikka, originallikka intilish ustun. Shoir she’riy uslubida soddalikka moyillik, oʻz fikrini mumkin qadar xalq tili bilan bayon etishga urinish muhim ijobiy holdir.
Ubaydiy hukmron sulola vakili boʻlsa ham, uning hayot yoʻlini silliq, faqat zafarlardan iborat deb tasavvur etish toʻgʻri emas. Gʻazallariping birida:
Bir lahza koʻngul oʻlmadi begʻam zamonadin:
Toʻydi zamona mendinu men ham zamonadin,—
deb tortgan nolasining oʻziyeq zamonasi dardu gʻami, nizoyu fitnasidan ozor topganligini koʻrsatib turibdi.
Shuning uchun biz Ubaydiyning oʻsha murakkabliklar va ziddiyatlarga toʻla davrdagi faoliyatida amaldorlik pa hukmdorlikka intilishga nisbatan ma’naviy kamolotga intilish, she’riyat va ijodga intilish ustun boʻlgan deb xulosa chiqarsak xato boʻlmaydi.
Ubaydiy ijodini oʻrganish adabiy merosga bir yoqlama sinfiy munosabatsda boʻlishning qurboni boʻlib keldi. Bundan buyon biz Ubaydiy adabiy merosini jiddiy oʻrganish uchun birinchi yaavbatda uning asarlarining matn xususiyatlariga alohida ahamiyat bermogʻimiz kerak. Bizning tushunishlarimiz shuni koʻrsatadiki, Ubaydiyning oʻzbekcha devoni yagona va chala boʻlishi bilan birga ayrim matniy nuqsonlarga ham ega.
Lekin, nima boʻlganda ham, biz bu noyob iste’dod egasining uch tildagi asarlarini atroflicha va ixlos bilan oʻrganishga, chargʻib etishga kirishmogʻimiz zarur. Shu oʻrinda biz Ubaydiy she’riyatidan kichik bir guldastani kitobxonlar diqqatiga havola etar ekanmiz, bu shoir she’rlarini nashrga tayyorlashda ilk tajribalardan biridir.
Abduqodir Hayitmetov,
filologiya fanlari doktori, professor.
Gʻazallar
Boʻldi ul vaqtki, Odamgʻa vujude paydo,
Qildi izzat yuzidin anga sujude paydo.
Anda ne shohidu mashhudu shuhude bor edi;
Boʻldi ul ikki bila anda shuhude paydo.
Mutribi nagʻma bila anda surude yoʻk edi;
Nagʻma-u mutrib ila qildi surude paydo.
Qudrat ilki bila, yorab, sen oʻzungsen ilgʻon
Budi[1] yoʻqlargʻa azal mulkida bude paydo.
Sham’ ila oʻt boshida dud kilib paydo sen,
Qilmading lola-u gul oʻrniga dude paydo.
Boʻlmadi hasrat va anduhu ziyondin oʻzga
Dahr bozorigʻa kufr ahligʻa sude paydo.
Yana Odamgʻa xudo lutfi, Ubaydiy, boʻlgʻoch,
Koʻrki shaytondek anga boʻldi husude[2] paydo.
* * *
Hosili kavnu makon koʻyungda bir xasdur manga,
Ushbu himmat ikki olam ichida basdur manga.
Ham koʻrunmas yer yuzi bir tirnoqchakim,
Yetti koʻk ayvoni bir toki muarnasdur[3] manga.
Gulshani husnung tamoshasin tilarmen har zamon,
Bu gulistondin gʻaraz ul ikki nargasdur manga.
Sunbulu guldin gʻaraz ruxsoru zulfidir aning,
Sarv tubidin murod ul sarvi navrasdur manga.
Ey Ubaydiy, chun libosi fakr ila xushholmen,
Bul havaslardek qachon parvoyi atlasdur manga.
* * *
Bahor ayyomi sahro lolazor oʻldi, diyor anda,
Nechakim ishrat asbobin tilarsiz, barcha bor anda.
Kezar gulshanaro yeru qilermen nola gulxanda,
Ajabtur buki, bulbul munda-u ul guluzor anda.
Zamona garchi oyirdi meni dildor koʻyidin.
Qoʻyub kettim oʻz oʻrnimgʻa koʻngulni yodgor anda.
Koʻz uchun toʻtiyodur ostoning tufrogʻi elga:
Manga basdur bu davlatkim, boʻlubmen xoksor anda.
Berurda nomai a’moliki mahsharda har kimga,
Ubaydiyni, xudoyo, kilmagʻaysen sharmsor anda.
* * *
Oshiq ermastur kishi devona boʻlmasa,
Gʻam dashti ichra sokini vayron boʻlmasa.
Ne oshiq oʻlgʻay ul kishikim, jonu koʻnglini —
Oʻz dilbarigʻa sarf etib, afsona boʻlmasa.
Kelmas oʻziga oshiki madhush, soqiyo,
Ohu figʻonu na’rai mastona boʻlmasa.
Boʻston aro ochilmagʻusi gʻunachdin koʻngul,
Gul mavsumida bodayu paymona boʻlmasa.
Gʻam kulbasida naylagay erding, Ubaydiy,
Sokiyu jomu mutribu paymona boʻlmasa.
* * *
Gulshani jon ichra bir sarvi xiromondur manga.
Bir baloliq, ikki soʻzluk ofati jondur manga.
Istamon zohid kibi firdavsi rizvon gulshanin;
Gulshani koʻyi aning firdavsi rizvondur manga.
Dilbarimdin ayru bormen ishratobod elgʻakim,
Shodmonligʻ evi, ey siz, baytul-ehzondur manga.
Men koʻngul dardigʻa yigʻlarmen, koʻngul ham holima;
Men anga hayronmanu ul dogʻi hayrondur manga.
* * *
Necha gʻam oʻti bilan koʻygay koʻngul hijron aro.
Jon dogʻi hayron boʻlub bu vodiyi xirmon aro.
Novaki mijgonidin koʻnglum figor oʻlmay netar;
Naylasun bir norvone yuz tuman paykon aro.
Husn bogʻi ichra yoʻqtur sen kibi gulchehraye;
Bulbuli oshifta hole men kibi boʻston aro.
Suratin jonima qildimu koʻngul lavhida naqsh,
Tushkali aksi jamoli diydayi giryon aro.
Ey Ubaydiy, shahsuvoring zulfi chavgoni bila,
Dar taraf chopsa koʻngul goʻyin urar maydon aro.
* * *
Yer boʻldi yana ul yori vafodor manga.
Emdi, ey ahli vafo, ne qilur agyor manga.
Netayin jannatu gulzorni, ey toza javon?
Mensizin doʻzax erur jannatu gulzor manga.
Gar qadam ranja qilib boshima, ey sarviravon,
Kelmasang, ahli garaz yetkurur ozor manga.
Qilmayin mehri vafo, ayladi yuz javru jafo,
Allah, Allah! Ne jafolar qiladur yor manga!
Borayin mulki adam sori, Ubaydiy, emdi,
Yersiz olamu odam aro ne bor manga.
* * *
Chorayi gʻam qilgʻali ramxorayi yoʻqtur menga,
Bas ajab bechoradurmen, chorayi yoʻqtur menga.
Motamimda gul kibi yirtib yaqo, oʻtlar chekib,
Holima yigʻlab tururmen, chorayi yoʻqtur menga.
Koʻzumu koʻnglum tilarkim, — koʻrsam ul xurshidni?
Garchi hargiz toqati nazzorayi yoʻqtur menga.
Telbarab, ovora boʻlmay naylay, ey farzonalar,—
Kim koʻngul saqlar pari ruxsorayi yoʻqtur menga»
Ul parivash der emish oʻxshar Ubaydiy telbagʻa,
Bodiyi ishq ichra bir ovorayi yoʻqtur menga.
* * *
Gilar boʻlurni koʻngul yori gamguzori bila;
Ajab saodat erur boʻlsa yor yori bila.
Uzorini yoshurub, gulni tashladi «Ol!» deb;
Ne ol etar manga ul sarvi guluzori bila.
Qaror koʻyida koʻnglum tutub turur, lekin —
Qoʻyardek ermas oni charx bir qarori bila.
Zarurat oʻlmasa, jono, xazin koʻngul sendin,
Tilarmu boshqa boʻlurni oʻz ixtiyori bila.
Figʻonki, vaslinga yetmay xazin Ubaydiyning,
Tamomi umri firoqingda kechti zori bila.
* * *
To alifdek jon oʻqi sonchilmas ermish jon aro,
Vasl qadrin bilmas ermish hech kim hijron aro.
Ey falak, mahrum etib ul oy jamolidin meni,
Necha sargardon qilursen vodiyi hijron aro.
Sarvdek gar boʻlmasang, ey qaddi ra’no, jilvagar,
Sarvqadlar boʻyigʻa solmon nazar boʻston aro.
Qoʻymayin bir katra ichgumdur labi yodi bila —
Davr ayoqin, soqiyo, tutsang manga davron aro.
Ey Ubaydiy, fol ochsam fath bobigʻa kelur, —
«Far» ila «Inna fatihno» surasi Qur’on aro.
* * *
Ey yosh, koʻzum yoshi yoʻlidin guzar ayla,
Durlar sochadur yoʻlunga koʻzum, nazar ayla.
Ey gul, zaqaning olmasi naxlinggʻa samardur,
Halqa etibon zulfni, bargi samar ayla.
Koʻnglin qaro yer aylabon agʻyorning, ey yor,
Oni va havodorini ondin batar ayla.
Seni deb eshikinda koʻngul xor yuriydur;
El qoshida lutf aylab, ani mu’tabar ayla.
Koʻnglumni Ubaydiy kabi, ey soqiyi gulrux,
La’ling mayidin mast qilib bexabar ayla.
* * *
Sabzai xattin koʻrub, dermenki, bersam jon anga,
Kim xatidur Xizru manzil chashmai hayvon anga.
Koʻrmadim bir zarrai mehr ul quyoshdin, ey rafiq,
Munchakim koʻnglum falakdek boʻldi sargardon anga.
Vasli koʻnglumning nasibi boʻlmogʻidin angladim,—
Kim nasib oʻlmish azaldin mehnati hijron anga.
Chun koʻnguldin chiqsa hijron kechasi ohim oʻti,
Gʻunchadek oʻtluq koʻnguldur otashin paykon anga.
Ey Ubaydiy, holatingni yigʻlabon yor oldida —
Oshkor etmak ne hojat chun emas pinhon anga.
* * *
Gul sori qilmon nazar zebo jamoling borida.
Koʻzga olmon sarvni nozik niholing borida.
Qilmadi husn ahligʻa hargiz vafo husnu jamol,
Qil vafo, ey bevafo, husnu jamoling borida.
Istamon hayvon suyin, bosmon, dogʻi ichmon ani,
Dambadam jon berguchi shirin ziloling borida.
Har sori qilsa azimat, borgʻil ul dildor ila,
Qolma zinhor, ey koʻngul, andin majoling borida.
Ey Ubaydiy, ul parivash vaslini qilgʻil xayol,
Qilmagʻil oʻzga xayol ushbu xayoling borida.
* * *
Qildi koʻnglumni koʻzum zoru giriftor sanga.
Koshki solmagʻay erdim nazar, ey yor, sanga.
Yana sirringni, koʻngul, jon aro asrab mendek,
Boʻla olgʻaymu ekin mahrami asror sanga.
Munchakim qon toʻkasen koʻrmak uchun diydorin,
Ey koʻzum, bormu ekin tokati diydor sanga.
Xoʻblar ichra yana uchramish, ey xasta koʻngul,
Rahmsiz, vah, ne yamon shoʻxi sitamkor sanga.
Ey pari chehra, meni zor Ubaydiy yangligʻ
Kshgai devona koʻngul zor sanga. zor sanga.
* * *
Bodadin bir yoʻli oʻtubturbiz.
Boda ichmakni unutubturbiz.
Labining hasratida jon birla
Vah, ne xunobalar yutubturbiz.
Oʻynabon gʻayr ila vafo nardin,
Naqshlar aytibon oʻtubturbiz.
Jongʻa bor javri, mehri yoʻqlardin
Bir yoʻli oʻzni sovutubturbiz.
Ey Ubaydiy, karo koʻzidi(n) yiroq,
Hajrida goʻshaye tutubturbiz.
* * *
Boʻlmisham hayronu bilmas ul buti ra’no hanuz,
Bodiyi hayrat aro men telba sargardon hanuz.
Jon yetibdur ogʻzima hajr ilgidin, ey doʻstlar,
Men oʻlar holatdayu rahm aylamas jonon hanuz.
X.anjarining loladek bagʻrimda boʻlgʻon holidek,
Tinmayin suvdek ravon boʻlub oqodur qon hanuz.
Qurutub ogʻzimni ul gul davrida bilmon nedin,
Manga sunmasdur ayogʻin soqiyi davron hanuz.
Ey Ubaydiy, barchagʻa boʻldi saru somon, vale,
Men yururmen telbalardek besaru somon hanuz.
* * *
Oʻrtanur hajr oʻtigʻa jismi figorim sensiz.
Kuyadurmen, netay, ey lola uzorim, sensiz.
Ravnaqi bogʻu bahorim eding, ey sarvi sehi,
Topmadi nashvu namo bogʻu bahorim sensiz.
Xar necha koʻkdin oʻtub buzdi maloyik koʻnglin, —
Ohu afgʻonim ila nolai zorim sensiz.
Tufrogʻim sovrulubon chiqti kuyundek, ey sarv,
Sarsari hajr ila gardungʻa gʻuborim sensiz.
Sabr etib qilmas edim nola Ubaydiy yongligʻ,
Yoʻqturur, vah, netayin sabru qarorim sensiz.
* * *
Ochildi umr niholi guli nihoyatsiz,
Vale ne sudki, gʻam meva berdi gʻoyatsiz.
Ne tavr odame boʻlgʻon jahonda andinkim,
Shikoyat etmagay el boʻlmagʻay shikoyatsiz.
Hadisu oyat ila uz nafas haqiqatdin,
Kim andin oʻlmas urub dam hadisu oyatsiz.
Jinoyat ahligʻa koʻp ta’na urmagil znnhor.
Yoʻq ul sifat kishikim boʻlmagʻay xiyonatsiz.
Ubaydiy, ista hidoyat xudodin sen, yoʻq esa,
Yetishsa boʻlmas aning vasligʻa hidoyatsiz.
* * *
Yor istamaki, olam aro yor topilmas.
Topilsa dagʻi mushfiku gʻamxor topilmas.
Axtarsang agar bir yaratib ikki jahonyai,
Mendek senga bir zoru giriftor topilmas.
Hushyor netarsen tilabon, ey koʻzi usruk,
Mastona koʻzung davrida hushyor topilmas.
Koʻp yor agarchi topilur senga valekin,
Jon berguchi men kabi vafodor topilmas.
Diydor gʻanimat turur,— ey telba Ubaydiy,
Diydoridin ayrilmaki, diydor topilmas.
* * *
Sohir koʻzining mardumin inson desa boʻlmas,
Ul kofir zrur, oni musulmon desa boʻlmas.
Jismim aro jon oʻrnida jononim erur jon,
Jon desa boʻlur muni, ani jon desa boʻlmas.
Zulfi ne balo ozr koʻngullarni yigʻibtur,
Jam’iyati bor asru parishon dssa boʻlmas.
Majnundnn erur besaru somonligʻim afzun,
Qoshimda oni beasru somon desa boʻlmas.
Nodon dema Majnun ishini, —desa Ubaydiy,
Okil kishini jahl ila nodon desa boʻlmas.
* * *
Mehribonligʻdin deding:— «Bir notavonim bor emish».
Shukri lillahkim, seningdek mehribonim bor emish.
Vasling ayyomida ham qon yigʻladim to bilgasen.
Kim firoqingda ani chashm xunfishonim bor emish.
Urtadi olamni oxir ohu afgʻonim oʻti;
Vah, ne oʻtluq nola-u ohu figʻonim bor emish.
Fitna solur har dam ul oshubi jonim, dahr aro;
Ne baloligʻ ofati jonu jahonpm bor emish.
Ey Ubaydiy, fitna solmoq xalq aro xoʻdur anga;
Vah, ne badjoʻ, fitnai oxir zamonim bor emish.
* * *
Xotiring gʻam ilkidin men zor uchun afgor emish.
Shukrkim, olamda sendek gʻamguzorim bor emish.
Telba koʻnglum boshida joʻlida soch ermaskim ul,
Qushlar anda oshiyon aylarga yiqqon xor emish.
Ishq aro garchi balolar koʻp, vale ishq ahligʻa
Boridin oning yamonroq hajr ila agʻyor emish.
Der edim koʻnglumdin oʻzga zor shoyad boʻlmagʻay;
Notavon koʻnglum kibi kimni koʻrdum, — zor emish.
Yerdin qilmay gila, netsun Ubaydiykim, ani —
Vaslidin mahrum etib, hijrongʻa solgʻon yor emish.
* * *
Umrlar aylab salomat soʻzlarin oʻzdin yiroq,
Boʻlmadim hargiz salomat ahlidek soʻzdin yiroq.
Shomdek zulfungni olgʻil subh yuzdin, — dedim;
Dedikim boʻlgʻon emastur kecha-kunduzdin yiroq.
Koʻzni, bilmon, nega yumdum vasl ayyomidakim,
Koʻz yumub ochquncha boʻldum ul qaro koʻzdin yiroq.
Qoʻymadi bir dam vafosiz charx, qilmay oqibat, —
Zarra yangligʻ, vah, oʻshal xurshiddek yuzdin yiroq.
Koʻzlari sayyorasidin boshqa koʻrmay yuzi,
Ey Ubaydiy, koʻrsa boʻlmas oyni yulduzdan yirok.
* * *
Bir parivash ishqida devona boʻlgʻon yaxshiroq,
Ishq aro Majnun kibi afsona boʻlgʻon yaxshiroq.
Dahri dun ma’murasidin bir yoʻli koʻngul uzub,
Chugʻz yangligʻ sokini vayrona boʻlgʻon yaxshiroq.
Savmaa tarkin qilib, mayxona sori boru koʻr,
Kim harifi sogʻaru paymona boʻlgʻon yaxshiroq.
Oshno qilgʻon balogʻa bizni aqlu xush erur.
Emdi aqlu xushdin begona boʻlgʻon yaxshiroq.
Yoʻq turur bir shodligʻkim, soʻnggʻida gʻam boʻlmasa,
Ey Ubaydiy, gʻam bila hamxona boʻlgʻon yaxshiroq.
* * *
Qilich kofir uchun qoʻlgʻa ne xushdur mustadom olmoq,
Bilingkim, borchagʻa farz etmish ondin intiqom olmoq.
Tazakkur birla ibrat olamida davlatedurkim,
Xamiyat ahlidin pandu nasihatlar davom olmoq.
Harom olmoqni qoʻyub, zuhd ahlidek halol ista,
Halol olmoq borinda yaxshi ermastur harom olmoq.
Qachonki badligʻidin oʻzini kimki oʻtkarsa,
Nasib oʻlur anga jannat mudomidin[4] dom olmoq.
Magar ruhul-quds-fayzi asar qilsa Ubaydigʻa,
Ne chogʻligʻ ish durur anga jahon mulkin tamom olmoq.
* * *
Ey koʻngul, qilma tama’ ul dilsitondin yaxshiliq,
Notavon jonimgʻa ul oshubi jondin yaxshiliq.
El ichinda yaxshiliq koʻrmaymen ondin,— der edim.
Ey koʻngul, men koʻrmadim kim koʻrgay ondin yaxshiliq.
Ey guli ra’no, xazar qil ohi sardimdin mudom,
Hech gul koʻrgan emas bodi xazondin yaxshiliq.
Mehribonliq koʻrsatib, koʻnglumni oldi oqibat,
Shukri lillah, koʻrdum ul nomehribondin yaxshiliq.
Ey Ubaydiy, yaxshiliq, koʻz tutmayin, ne boq, men,
Ne umid etgay kishi mendek yamondin yaxshiliq.
* * *
Necha hamdamliq qilib bazmimda oʻlturgʻay firoq,
Necha gʻam durdi bila jomimni toʻldurgʻay firoq.
Soʻngakim gar toshdin oʻlsakim, gʻubor aylab ani,
Har sari gʻam girdibodi birla toʻzdurgʻay firoq.
Oyirib koʻnglumni andin yuz parishonliq bila,
Bu xayoli borki, gʻam xayligʻa tobshurgʻay firoq.
Ey koʻngul, ul qoshi «yo»din ayru noshod aylabon,
Notavon jonimgʻa necha gʻam oʻqin urgʻay firoq.
Kim qilib mahzun Ubaydiy koʻnglidin sabru qaror,
Vah necha javru jafoni haddin oshurgʻay firoq.
* * *
Sanga ne boʻlgʻay aning ollida vafo qilsang,
Vafo yuzudin anga meni oshno qilsang.
Iki jahon gʻamidin bir yoʻli qutulsang, agar —
Koʻngulni xalqai zulfungga mubtalo qilsang.
Visoli-la quvonur gʻayr, ey falak, netti —
Firoq dudi bila yuzini qaro qilsang.
Raqib koʻzuma, tong yoʻq, hasaddin agar —
Vafo qilib anga mardum, manga jafo qilsang.
Zamona multafitin naylasun Ubaydiy, agar —
Karam yuzidin oʻzungga ani gado qilsang.
* * *
Base, farogʻati bor, doʻstlar, gadoligʻning;
Balo-u mehnati koʻp asru podsholigʻning.
Ato-u lutfung agar elga boʻlmas, yorab,
Yoʻq anda foidaki zuhdu porsoligʻning.
Haqiqatin kishining bilmay oshno boʻlmang,
Ki oqibat, zarari bor ul oshnoligʻning.
Ne boʻldi qilsang oʻyin tark bevafoligʻni:
Yamondur oxiri shoʻxi bevafoligʻning.
Figʻonki, ishq meni oqibat Ubaydiydek
Asiru sheftasya qildi bir baloligʻning.
* * *
Jon fido qilmay sanga naylayki, jonimsen mening.
Jon bila koʻnglumdin ortuq dilsitonimsen mening.
Xoh qil mehru vafo, xohi vafo-u javr ham;
Mehr yoʻq mahvashlar ichra mehribonimsan mening.
Ey hayotim sanga, jismim evida jon naqdini —
Sarf qilsam, ayb emaski, mehmonimsan mening.
Hamdamimdur figon aylarda, ey jon bulbuli,
Nola aylab, oh urar-u hamzabonimsen mening.
Jonfizo la’linga jon bersam Ubaydiydek hanuz
Yovar etmas xoʻyi bebok, badgumonimsen mening.
* * *
Meni, ey shoʻx, oʻrtadi makr oʻtigʻa oling[5] sening;
Roʻzgorimni qaro qildi xati xoling sening.
Ne edi holim koʻrub qatlimga ehmol aylamak;
Ey koʻzi qotil, meni oʻlturdi ehmoling sening.
Bosh yalang koʻrsang meni, ayb etma, ey laylivashim,
Bormen ushshoq aro Majnundek abdolim sening.
Boʻlmayin pomol oʻlub, boʻlmas ayogʻing tufrogʻi;
Koshki boʻlgʻay edim, ey sarv, pomoling sening.
Koʻrdum ahvolingdin it ahvolini koʻp yaxshiroq;
Ey Ubaydiy, ishq aro bu boʻlsa ahvoling sening»
* * *
To husn bogʻi ichra ochildi gulung sening,
Boʻldum figʻonu nola qilur bulbulung sening.
Boʻldi tirikligim sabab bilaring meni;
Hayvon suyidin oʻzga emastur mulung[6] sening.
Boshigʻa evurur bori olamni charxdek, —
Yetmay boshingda evrulubon kokulung sening.
Koʻrsat sochingni, yoʻqsa parishon boʻlur koʻngul;
Jam’iyatigʻa bois erur sunbulung sening.
Xohi inoyat ayla Ubaydigʻa, xohi zulm;
Ey podshohi husn, boʻlubtur qulung sening.
* * *
Vaslidin navmed etib koʻnglumni mahjur aylading.
Meni rasvoligʻ bila olamgʻa mashhur aylading.
Endurub bazmi visolingga meni mahjurni,
Aysh jomidin hazin koʻnglumni masrur aylading.
Qilmasam andishai hijron, meni ayb etmakim,
Yetkurubon davlati vaslinggʻa ma’zur aylading.
Mehmonligʻ rasmi birla kelib, ey sultoni husn,
Hajr buzgʻon baytul ahzonimni ma’mur aylading.
Ey Ubaydiy, oʻzga sori qilmading hargiz nazar,
To oʻzungni nozir aylab, oni manzur aylading.
* * *
Koʻngulki, charxi falakka yetar figʻoni aning;
Figʻoni birla chiqargʻa yetishti joni aning.
Gul ani birla oni da’vi aylagach, oʻtdek,
Ham ani oʻrtadi, gulshan ichinda oni aning.
Qil uchi inchka belidin, — dedim nishon topilur:
Topilmadi, — nechakim istadim nishoni aning.
Chiqib munavvar etar mehr barqidin har tun, —
Qarongʻu koʻz evini yori mehriboni aning.
Ketor, sogʻinma Ubaydiyni ostoningdin,—
Gʻubor boʻlsa dogʻi jismi notavoni aning.
* * *
Senga ne boʻlgʻay aning ollida vafo qilsang;
Vafo yuzudin anga meni oshno qilsang.
Ikki jahon gʻamidin bir yoʻli qutulsang magar,
Koʻngulni halqayi zulfunggʻa mubtalo qilsang.
Visolila quvonar gʻayr, ey falak netti, —
Firoq dudi bila yuzini qaro qilsang.
Raqib koʻzigʻa, tong yoʻq, hasaddin oʻlsam, agar, —
Vafo qilib anga, yaar dam manga jafo qilsang.
Zamona mas’iyatin[7] naylasun Ubaydiy, agar —
Karam yuzidin oʻzungga oni gado qilsang.
* * *
Oshiq oʻlgʻon kishilarning nazari pok kerak;
Oni bilmakka dogʻi fahm ila idrok kerak.
Ishqdin gʻuncha kibi koʻngli toʻla qon kerak;
Yuzi ham soriqu guldek yaqosi chok kerak.
Ishq jon bermaku bosh oʻynamoqu kuymakdur;
Oshiq ul ishlarida chobuku cholok kerak.
Ishq oshiftasi oshiq kishining ohicha —
Soʻzlari dardliku koʻzlari namnok kerak.
Soʻz Ubaydigʻa dema oʻzga habibidikkim,
Anga ahbob aro Xojai Loʻlok[8] kerak.
* * *
Vaslingga yetkurmasang, jono, meni ma’dum qil;
Yo kelib hajringda ne holim borin ma’lum qil.
Xidmatyadin qilma, yorab, bandani bir dam yiroq;
Meni anga xodimu oni manga maxdum qil.
Hech kimni oning oti birla mavsum etmading;
Lutf etib, yorab, meni ul ism ila mavsum qil.
Mahrami xos aylabon vasli harimigʻa meni,
Kimki nomahram erur, doridin[9] mahrum qil.
Bildur, ey, gar desang ul oygʻa koʻngul ahvolini,
Sharhi birla, ey Ubaydiy, nomada marqum qil.
* * *
Lutfu ehsonimni kam jonimdin, ey jon, qilmagʻil;
Mendin oʻzga hech kimga lutfu ehson qilmagʻil.
Saltanat axtarlarin roʻyin[10] kibi jam’ aylading;
Ham nabotul-gʻashdek, yorab, parishon qilmagil.
Boʻldilar bu jam’ bir-birning vasli birla shod;
Ushbularni mubtaloyi dardi hijron qilmagʻil.
Soqlogʻil bu jam’ni turluk balodin har nafas;
Muztarib ahvol etib, mahzunu hayron qilmagʻil.
Ey Ubaydiy, faqr mulkin tengrikim berdi sanga, —
Har zamon andeshai mulki Sulaymon ilmagʻil.
* * *
Ey koʻngul, jomi muhabbat yor ila noʻsh aylagil;
Andin oʻzga har nekim bordur — faromush aylagil.
Necha yolgʻuz may icharsen, ey nigori noʻshlab,
Oshiqi bechora birla bir qadah noʻsh aylagil.
Olami hushyordin koʻnglumiz boʻldi malul;
Bir soʻnub la’ling mayidin bizni madhush aylagil.
Dostonimni yozib ilkingda, ey laylivashim,
Oʻqu, man Majnun kibi bir-bir oni goʻsh aylagil.
Ey Ubaydiy chun masal budurki, soʻzdin soʻz tugʻar;
Soʻz eshitmak gar desang, bir lahza xomush aylagil»
* * *
Davo firoqinga, jono, visol emish, bildim;
Vale visolinga yetmak mahol emish bildim.
Malol jongʻa koʻnguldin, koʻngulga jondin ham;
Manga dogʻi bu ikovdin malol emish, bildim.
Kamand zulfini aylab, koʻngulni sayd etgan —
Koʻzi qaro, oʻzi turfa gʻizol emish, bildim.
Bafo jafo (gʻa) evaz koʻngluma qilib dedikim,
Jafo shikastagʻa qilmoq vubol emish, bildim.
Hamisha ishq tariqin soʻrung Ubaydiydin,
Ki ishq fannida sohibkamol emish bildim.
* * *
Shukrkim, oxir oʻzumni itiga yor ayladim;
Koʻrsatib mehru vafo anga, vafodor ayladim.
Sir anga fosh etmas erdim, — bilsam izhor ayladim
Men anga asrar debon sirrimni izhor ayladim.
Zulfini koʻrgach, hazin koʻnglumni topshurdum anga.
Kuch bila bir nomurodni gar giriftor ayladim.
Tirnogʻimni tez etib shirin labining ishqida,
Ohkim, Farhoddek koʻksumni afgor ayladim.
Ey Ubaydiy, ul pari paykargʻa oʻzni zor etib,
Oʻzgalardin bir yoʻli koʻnglumni bezor ayladim.
* * *
Yordin bir lahza ayrilmoq xayolin qilmadim;
Shukrkim, andin zamone oʻlmayin ayrilmadim.
Gʻayrgʻa qotilmogʻim bordur manga oʻlumchakim,
Koʻrmadim yuzun aning, borib anga qotilmadim.
Bu ne may erdiki, soqiy lutf etib tuttung manga,
Umrlardurkim, xumoridin aning oyilmadim.
Gʻunchadek ogzi bila nargiz koʻzi hajrida, oh,
Kulmadim ham gul kibi, ham gʻunchadek ochilmadim.
Ey Ubaydiy, vasl shomi koʻzgudek diydoridin —
Meni mahrum ayladi mohim, gunohim bilmadim.
* * *
Koʻrar koʻzimsan, ey jonu jahonim;
Sevar yorim, azizim mehribonim.
Tarahhum qilki, boʻldi xoki rohing
Tani farsuda, jismi notavonim.
Koʻngul uyin buzar seli sirishkim,
Ham oʻtluq nolayu ohu figʻonim.
Sening ishqingda Majnun qissasidek,
El ichra topti shuhrat dostonim.
Ubaydiyga topilmas olam ichra
Seningdek mushfiq, ey oromi jonim.
* * *
Sevarimsen sen mening, ey dilsitonim, tuqonim:
Joni yoʻq jism ichra jon oʻrnigʻa jonim, tuqonim.
Koʻrsat ul qomatnikim, tortay navo bulbul kibi,
Vasl gulzorinda, ey sarvi ravonim, tuqonim.
Mehribonligʻ koʻrsatib, doim manga tuqqonligʻ et:
Mehr mulki ichra sensen mehribonim, tuqonim.
Topmadim gʻurbatda bir mahramki, rozimni desam:
Koydasen, ey mahrami rozi nihonim, tuqonim.
Talx kom etti Ubaydiyni firoqing bodasi;
Chuchut oning ogʻznni. shirin zabonim, tuqonim.
* * *
Chu mehring bor doim manga, derman: «Yor boʻlgʻaysan!»
Manga chun koʻz solursen, mehr, doim bor boʻlgʻaysen.
Meni zor etting, ey koʻngul, dame ul oy jamoligʻa;
Ilohi, sen dogʻi mendek birovga zor boʻlgʻaysen.
Qarogʻim pardasin, ey yor ayogʻi, poymol ayla, —
Gahi qoʻrqay tikib, gulbargi afgor boʻlgʻaysen.
Toʻkub qonimni, bir dam yetmay ichding, vah, ajabdurkim
Dame oʻtmay munungdek qotili xunxor boʻlgʻaysan.
Agar miskin Ubaydiy bar yesa guli visolingdin,
Hamisha baxtu davlat birla barxurdor boʻlgʻaysan.
* * *
Qaro koʻzum, ne balo bevafoligʻ aylarsen;
Koʻzumdin oʻt chiqorib, koʻz qaroligʻ aylarsen.
Oʻzung degondek etibsen ulusni, ey badxoʻ,
Ajab farogʻat ila podsholigʻ aylarsen.
Mudom savmaada may icharsen, ey zohid.
Hamisha el qoshida porsoligʻ aylarsen.
Meni shikastagʻakim ayla oshnoligʻni.
Raqiblargʻa ne koʻp oshnoligʻ aylarsen.
Yuzungni goh Ubaydiygʻa, goh koʻzguda —
Ayon qilib ne balo xudnamoligʻ aylarsen.
* * *
Koʻnglum gʻamidin necha qilay ohu figʻon men,
Devona koʻngul ilgida darmondai jon men.
Ishqingni nechuk yoshurayin ahli jahondin,
Kim shuhrai shahr oʻldumu rasvoi jahon men.
Mendin ne qilur el tilabon pomu nishonim,
Majnun kabi olam aro benomu nishon men.
Yuzlangali koʻying aro koʻnglumga amonligʻ
Yuz shukrki har tafriqavu gʻamdin amonmen.
Tavrimni dagʻi ne soʻrasin, zor Ubaydiy,
Yaxshi bila yaxshiyu, yomon bila yomon men.
* * *
Furqat tuni ayyomi visolingni tilarmen,
Hijron kechasi sham’i jamolingni tilarmen.
Hayvon suyini Xizr koʻzum qoshida qoʻysa,
Naylay ani, koʻzumga zulolingni tilarmen.
Gar jonu koʻngul qilsa talab xolu xatingni,.
Men jodu koʻzung birla hilolingni tilarmen.
Toʻbi qadini koʻrmaka firdavs aro kirsam,
Toʻbidin oʻtub toza niholingni tilarmen.
Zulfunggʻa Ubaydiy kabi koʻnglumni beribmen
Jonim qushidek donai xolingni tilarmen.
* * *
Jovidon la’ling oʻlukni tirguzur, ey dilsiton;
Vaslingga yetsam topar erdim hayoti jovidon.
Orazu zulfu qading qaygʻusidin hijron aro,
Jismim erur notavon, koʻnglum hazin, ozurda jon.
Jilvagar bogʻ ichra asru gul uzorim boʻlmasa,
Gul kabi yirtib yaqo, bulbuldek aylarmen figʻon.
Aylading gʻam tigʻi birla, ey jigar pargolasi,
Loladek bagʻrimni choku gʻunchadek koʻnglumni qon.
Ey Ubaydiy, bahravar boʻlsun nishotingdin ulus,
Toki bordur dahr aro bu charxi xazrolin nishon.
* * *
Ishqingda sening gʻulgula olamgʻa solurmen,
Ishqing sipohi birla bu olamni olurmen.
To tushtum iroq hasrat ila qoshu qadingdin,
Hajringda gah ikki bukulub, gah uzolurmen.
Yuz za’f ila itingga yana ergashib, ey yor.
Holi boramen, tangri bilur, qayda qolurmen.
Boshim oqaribtur, menga rahm aylaki boshdin,
Ishqingni ayon etmasa, eldin uyalurmen.
Qoʻl qoʻyma soʻngak boʻlgan etim uzra, Ubaydiy;
Etimga ilik tegsa, soʻngakdek ushalurmen.
* * *
Ey falak, tushtum ayru jonimdin:
Kechalar mohi mehribonimdin.
Der edim solma (gʻay) meni davron
Oyirib umri jovidonimdin.
Yetmadim bot visoligʻa oxir,
Kechmayin joni notavonimdin.
Meni bir dam oyirma, ey gardun,
Fitnai oxirul — zamonimdin.
Ey Ubaydiy, ne ranj koʻrmaymen
Oyru ul shoʻxi dilsitonimdin.
* * *
Koʻnglum bila dildorni men yod etadurmen,
Xotirni dogʻi yodi bila shod etadurmen.
Bedod etadur jonima dildor, netaykim,
Demas: — «Nega bu xastagʻa bedod etadurmen».
Faryodki, faryodima yetmas, netay, ul shoʻx,
Har nechaki hijronida faryod etadurmen.
Shod aylab aning yodi bila xasta koʻngulni,
Oʻzumni gʻamu gʻussadin ozod etadurmen.
Zuhdu varaim daftarin, ey banda Ubaydiy,
Bir-bir qilibon, ishqida barbod etadurmen.
Bir lahza koʻnglum oʻlmadi begʻam zamonadin;
Toʻydi zamona mendinu men ham zamonadin.
* * *
Yetmay koʻngulga, ey hamdamim, yetar —
Yuz ming gamu alam anga har dam zamonadin.
Jam’iyatiki bor edi koʻnglum diyorida,
Ul dogʻi boʻldi bir yoʻli darham zamonadin.
Koʻnglum guli bu gulshan aro soʻrgʻali dame,
Umrum niholi boʻlmadi xurram zamonadin.
Marham jarohatinggʻa, Ubaydiy, tilarni qoʻy,
Yetmas jarohat ahligʻa marham zamonadin.
* * *
To oshiq oʻzumni sanga, ey yor, etibmen,
Ishqing yoʻlida ishq kamoligʻa yetibmen.
Ey gʻayr, necha javr qilursen manga har dam;
Ushshoq aro bilmon sanga men, yor, netibmen.
Dersenki, oning husni pari husnigʻa bormu?
Koʻrmaymen oning husnini, ammo eshitibmen.
Gʻuncha kibi paykonliq oʻqi koʻngluma yetgach,
Paykonin aning oh oʻqi birla tarotibmen.
Koʻy boshidin boshim olib javriga turmay,
Sargashta Ubaydiy kibi, ey doʻst, ketibmen.
Qochibki shah bacha ketti Hiri diyorindin,
Xalos boʻldi ulus shianing shiorindin.
* * *
Turargʻa chora topa olmayin, qochib ketti;
Ketarga mayli yoʻts erdi oʻz ixtiyorindin.
Ne ish umr ila, ne roʻzgʻor ila boʻldi;
Toʻyubtur erdi yamon roʻzu roʻzgorindin.
Solib evini, qochib bordi tulkudek, oh,
Tavahhum aylabon ul sherning shikorindin.
Ishi boʻlub keladur yaxshiroq Ubaydiyning;
Yiliki, yaxshi kelur, bilgurur bahorindin[11].
* * *
Guldek yuzung yondoshti guli argʻuvon bilan;
Gul kibi chandin ichim toʻldi qon bilan.
«La’limgʻa jonu zulfuma koʻnglungni ber»,— desa,
Koʻnglum bilan berurmen oni, muni jon bilan.
Iti bilan taloshur ermish gʻayr, hayfkim, —
Yaxshining ishi tushmasun aslo yamon bilan.
Bir guluzor koʻyida bordur ishim dey;
Yoʻqtur ishim jahonda gulu guliston bilan.
Nom-nishon el ichinda Ubaydiydin istamang,
Kim yoʻqturur aning ishi nomu nishon bilan.
* * *
Gʻam yeli osibidin sarvi qading xam boʻlmasun.
Sarv yangligʻ boshing uzun boʻlsunu kam boʻlmasun.
Davlati vaslingdin oʻlsun xotirim har lahza shoda
Furqating qaygʻusidin koʻnglum aro gʻam boʻlmasun.
«Har ne qilsang ixtiyoring ber!»— demassenkim manga;
Boʻlmasa mehru vafo, javru sitam ham boʻlmasun.
Gar boʻlursen hamdam, ey Iso nafas, men xastagʻa,
Sendin oʻzga munisu gʻamxoru hamdam boʻlmasun.
Ey Ubaydiy, ul parivash zulfining savdosidin
Men kibi oshifga-u rasvoyi olam boʻlmasun.
* * *
Subhi vaslingdur meni har kecha bedor aylagan.
Hajr shomidin xalos aylab, sanga yor aylagan.
Sen birovga mulk bersang, kkm boʻlur mone’ sanga
Sen aziz etgan kishini kim emish xor aylagan?
Boru yoʻqumdin sanga boʻlgʻay, ey yazdoni pok.
Borini yoʻq aylagan sen, yoʻqni ham bor aylagan.
Gulshani husn ichra, ey sarvi sihi, gullar ochib,
Sarv boʻyluqlar aro sensen meni zor aylagan.
Novaki mijgon birla xanjari xunrezidur, —
Ey Ubaydiy, notavon jismimni afgor aylagan.
* * *
Eshitib raqam koʻyi sadosin,
Tilarmen ul chaman obu havosin.
Baloyi hajrida boʻldum giriftor;
Xalos etmas balodin mubtalosin.
Oʻziga yor etib begonalarni,
Qilur begona oʻzdin oshnosin.
Oʻzumdin kettimu bordim, eshittim, —
Takallum vaqtida nozuk adosin.
Ubaydiy motamn dogʻida kuydi,
Hanuz olmay durur dogi qarosin.
* * *
Bahor kelmayin guluzor kelgaymu?
Chamanda gul bila onsiz bahor kelgaymu?
Yetibmen oʻlgali ul gʻamguzor farqidin;
Gʻamini soʻrgʻali ul gʻamguzor kelgaymu?
Bu sori surmasa yeldek samandin ul chobuk,
Koʻzumga rahguzaridin gʻubor kelgaymu?
Yoʻlida qon yosh ila lolalar sochibturmen;
Koʻra-koʻray oni, qoshimgʻa yor kelgaymu?
Qaror topsa koʻngul yor koʻyida bir dam,
Ubaydiyo, yana ul beqaror kelgaymu?
* * *
Sham’ erur parvonaning holigʻa giryon har kecha.
Yigʻlaram oni soʻrub men ham farovon har kecha.
Ahdu paymonni tanimas tonggʻa budur turfakim,
Jonu koʻnglum birla aylar ahdu paymon har kecha.
Koʻrgali husn avji uzra mohi tobonim aning,
Uyalib yuz yoshurur xurshedi tobon har kecha.
Anbar afshon zulfining savdosidin Majnun boʻlub,
Soʻz oʻz-oʻzumga ayturmen parishon har kecha.
Tortamen ummed ila har kun firoqi dardini,
Vaslidan qilgʻaymu deb dardimgʻa darmon har kecha
Aylaram bkr gul gʻamidin notavon bulbul kabi,
Tinmayin har lahza tong otquncha afgʻon har kecha.
Holima rahm aylamay koʻnglim qushin parvonadek,
Ey Ubaydiy, oʻrtar ul sham’i shabnston har kecha.
* * *
Ayb emas mendin agar aylasang, ey yor, gila[12];
Sendin oʻzga kishiga aylasam izhor gila.
Zohir etmon gila sendin kishiga, — oʻlsam agar
Xotirimda gila sendin yoʻq emas, bor gila.
Gila sen aylamasang, bok emastur mendin —
Oʻzgalarga nechakim aylasa agʻyor gila.
Goh-gohi gila qilmoq xush erur yorindin;
Yaxshi yoʻq aylamak el qoshida bisyor gila.
Koʻz uchi birla nazar holinga qilmoq tilasang,
Ey Ubaydiy, qoshida aylama bisyor gila.
* * *
Necha ul oy jonimgʻa javru bedod aylagay,
Oʻzgalarni shod aylab, bizni noshod aylagay.
Koʻrsat, ey koʻnglum, borib oʻzingni ul dilbargʻakim,.
Shoyad ul soat seni koʻrgach, meni yod aylagay.
Ohkim gʻam selidin vayron erur koʻnglum uyi,
Emdi ul vayronaniki boʻlgʻay obod aylagay.
Ishq ish andoq qilay davringda, ey layli vashim,
Ne oni Majnun qila olgʻay, ne Farhod aylagay.
Ey Ubaydiy, yoʻqtur andoq dilbari olam aro,
Notavon koʻnglumni gʻam qaydidin ozod aylagay.
* * *
Jon chekib vasligʻa, ey jon, yetgay erdim koshki;
Bir nafas shirin soʻzi eshitgay erdim koshki.
Istabon yetting visoli davlatiga, ey koʻngul;
Istay-istay oni men ham, ketgay erdim koshki.
Novaking paykoni koʻnglumdin oʻtmasdin burun,
Shu’laligʻ ohim bila eritgay erdim koshki.
Moneьim agʻyor emish, ey doʻstlar, bor itlari;
Barchasin oʻzuma yor etgay erdim koshki.
Ey Ubaydiy, notavon koʻnglum qushining saydini,
Yorning fitrokiga[13] berkitgay erdim koshki.
Qit’alar
Doʻstlar, ixtiyor gulshanda
Ayshu ishrat bila nishot qiling.
Chunki shart oʻldi ixtiyot etmak,
Sharti borincha ixtiyor qiling.
* * *
Dushmaning har necha qilsa zorligʻ,
Rahm qilmish boʻlma oning holigʻa,
Qolu qili birla kul aylar seni,
Boʻlmagʻil sen kul qilu qoligʻa.
Tishladi oxir nadomat bormogʻin,
Kim inondi ersa oning oligʻa.
* * *
Nasihat gar eshitsang nosihingdin,
Yovumasdur senga hargiz nadomat.
Vale pand olmasang, yuzlangusidur
Sanga har soridin yuz ming malomat.
Kuyarsen ham nadomat oʻti ichra
Nadomat ahli yangligʻ to qiyomat.
Salomat ahlidek olib nasihat,
Salomat boʻl, salomat boʻl, salomat.
Nasihat ganjini oʻz lutfi birla
Ubaydiygʻa xudo qildi karomat.
* * *
Doʻsgning uzrini qabul etmak
Doʻstluqning ulugʻ nishoni erur.
Kimki qilmas qabul uzri aning,
Bilkim, ul doʻstning yamoni erur.
* * *
Gar urush tushsa iki hamdam aro,
Bot aning tadbirini etmak kerak.
Biridin ayb oʻlsa zohir, ul biri —
Uzr aytib, aybini yopmak kerak.
* * *
Oʻzungdin yaxshiroq gar boʻlsa yoring,
Boʻlursen olam ichra podsho sen.
Agar boʻlsa yamon yoringkim, oʻlgʻung —
Gadolardek yamon yuzluk, gado sen.
* * *
Oʻq kibi tuz boʻlsa har kim, solur oʻzing ilgari;
Yo kibi kim egri boʻlsa, oʻzin solur keyin.
Oʻqni koʻrkim, tuzlukdin ilgari borur mudom.
Yoni boqkim, egrilikdin muttasil qolur keyin.
Rizo ato va anosin har oʻgʻulkim etar,
Xudo rizo boʻlub ondin ham aylar oni qalil.
Olib nasihatinu tutsa izzatda alarni,
Jahonda izzati ortib, boʻlur azizu jalil.
Ugʻilkim, ondin alar boʻlmadi rizo, bilkim,
Hamisha oqadurur (?) xalq ichinda xoru zalil.
Dalilikim kimki tilasa bu jongʻa, bor durur
Xudo kalomiyu Hazrat hadisi anga dalil.
Tuyuqlar
Soʻgʻd ichinda oʻlturubtur yobular,
Yobularning mingan oti yobular.
Yobularning ilgidin el tinmadi,
Yobular tursun bu yerda yo bular.
* * *
Sayr etarda gulzorim bogʻini,
Bogʻlamas gulgun qaboyi bogʻini.
Buzdilar barcha ulusni bogʻilar,
Tangri yoʻq yotkay, ilohi, bogʻini.
* * *
Yorama ul oy marham yoqmadi,
Ohkim, anga ne oʻtlar yoqmadi.
Oʻzgalarga yoqti ul tavri aning,
Kim aning ul tavri manga yoqmadi.
* * *
Ul pari majnun koʻngul jononidur,
Koʻngul oʻzidur aning, jon onidur,
Manga muncha lutfu qahring yor egach,
Jonima javr etmaking, jono, nedur?
* * *
Ey yigitlar, yaxshi-yaxshi ot oling.
Yaxshi otlar birla yaxshi ot oling.
Yaxshi otmoqliq hunardur oʻqni ham,
El koʻrincha oʻqni yaxshi otoling.
Ruboiylar
Har kimki tuz etsa niyatin, rahmat anga.
Haq niyatigʻa koʻra berur davlat anga.
Har kishini tuzluk aylamasa niyatini,
Xosiyatin ul nav’ berur niyat anga.
* * *
Qaygʻu alamidin kecha yoʻq uyqu manga;
Olamni qarongʻu ayladi qaygʻu manga.
Men mundoq oʻlub, raqiblar shod oʻlub,
Ortuqsi balo emasmudurur ushbu manga.
* * *
Koʻrguz manga ul shoʻx vafosin, yorab,
Koʻrguzma aning manga javosin, yorab.
Yorab, ne duo qilursen oʻz lutfung ila
Bu qulning ijobat et duosin, yorab.
* * *
Zinhor adab oʻrganing, ey ahli talab,
Kim bordur adab guli saodatqa sabab.
Shaytonki, adabsiz erdi, qoldi mahrum,
Odamni koʻrung, — ne yerga yetkurdi adab.
* * *
Ey doʻst, dame boʻlmadi gʻamdin qutulub,
Mazlum kibi zulmu sitamdin qutulub,
Faryodu figʻonu ohkim, boʻlmas emish, —
Ulmay sitamu gʻamu alamdin qutulub.
* * *
Orif kishilar elga qotilmaydurlar,
Tengri deganidin oʻzga qilmaydurlar.
Nodonlar alarni koʻzga ilmaydurlar,
Hech kimsa alar uzrini bilmaydurlar.
* * *
Majnun ishidin ul kishikim ogahdur,
Ushshoq arosinda Ubaydullahdur,
Payvasta junun ahli erur hamroh anga,
Ul rahbar erur alarga-u ham shahdur.
* * *
Bulbulgʻa dedimki, gul yana soʻlgʻusidur,
Koʻnglung gʻamu anduh bila toʻlgusidur.
Bulbul dedi: — «Ey doʻst,— manga nola qilib,—
Taqdiri xudoy ne boʻlsa, — ul boʻlgʻusidur».
* * *
Ey yor, koʻngul ishini buzub boʻlmaydur,
Agʻyor jafosigʻa toʻzub boʻlmaydur.
Har necha uzay koʻnglumni dermen sendin,
Sendek kishidin koʻngul uzub boʻlmaydur.
* * *
Gar yetsa jafo, demaki jonondindur,
Ham tushsang iroq, demaki hijrondindur.
Haqdin koʻr ani-yu oʻzgalardin koʻrsa,
Har voqeakim voqe’ oʻlur — ondindur.
* * *
Ahbob kelib, qotimda oʻlturmadilar;
Holimgi bilib, yorga bildurmadilar.
Soʻrgʻali ekin, — dedim,— firoqinda meni,
Soʻrmoq ne boʻlur, qoshimda ham turmadilar.
* * *
Oʻtub boradur shiddat ila umr, ey yor,
Ranju alamu mehnat ila umr, ey yor.
Afsus, afsus, koʻz yumub ochquncha
Oʻtti-ketti gʻaflat ila umr, ey yor.
* * *
Dunyoliginga ishonmakim, ketgusidur»
Davlat dogʻi har sori mafar etgusidur.
Magʻrur qoy elki boʻlsa dunyoligʻina,
Oxir hamul — oʻq boshlarigʻa yetgusidur.
* * *
Sabr etsa kishi, murodigʻa yetgusidir,
Oʻzini sabur ahlidin etgusidur.
Sabr etmakidin anga etib xurramliq,
Gʻam xayli aning xotiridin ketgusidur.
* * *
Gʻayrat yuzidin kimki qilich ursa mudom,
Olgʻusidur mulk arusidin kom.
Yor etsa agar adolat atmakni anga,
Shak yoʻqkim, olur adl ila olamni tom.
Hikmat
Ayo doʻstlar, jondin kechib, ishq erkin tuttum mano.
Vahdat mayin ichkuncha ne xunoblar yuttum mano.
Uch yuz oltmish daryo oʻta, yurmay kishi sud aylamas,
Toʻrt yuz qirq toʻrt togʻdin oshib, borisidin oʻttum mano.
Vosil meni vasligʻa ul qildi, murodim vasl edi,
Yuz ming shukr ham dam anga, maksudima yettum mano.
Chun nosivallah koʻyida istab meni topmas kishi,
Bas, oʻzga yerda istangiz, ul koʻydin ketgum mano.
Solik topa olmas nishon mendin talab vodisida;
Ey Qul Ubaydiy, jon kibi istay ani, yettum mano.
Masnaviylar
Qoyinini davlati yanga erur, yor-yor,
Izzatiyu hurmati yanga erur, yor-yor.
Qoyinini yangasin olgʻusidur, yor-yor:
Oy yuzunga koʻzlarin solgʻusidur, yor-yor.
Ursa safoyi aning, shaydo boʻlur, yor-yor,
Gʻoyati yoʻq mehr anga paydo boʻlur, yor-yor.
Bir-biriga mehribon boʻlgʻusidur, yor-yor.
Bir-biri mehri bilan toʻlgʻusidur, yor-yor.
Yanga munungdek zarif boʻlmas emish, yor-yor.
Xulqiyu husni latif boʻlmas emish, yor-yor.
Toyinini, yanganing qadrini bil, yor-yor:
Bilib an.ing qadrini, shukrini qil, yor-yor.
Nuqtasiga bu soʻzning yetmak kerak, yor-yor.
Izzatini yaxshiroq etmak kerak, yor-yor.
* * *
Sarv qadlar sarvari gulchehradur, yor-yor,
Dilrabolar dilbari gulchehradur, yor-yor.
Gulchehralar birla bogʻ gulshan erur, yor-yor.
Gulshan aro siz mudom gulxan erur, yor-yor.
Gulchehralar isidin toʻldi jahon, yor-yor,
Boshdin-oyoq muattar boʻldi jahon, yor-yor.
Gulchehralar qomati toʻbi erur, yor-yor.
Jannat aro tubining xoʻbi erur, yor-yor.
Sarvi saxiydek boʻyi nozik emish, yor-yor.
Boʻyi kabi ham xoʻyi nozik emish, yor-yor.
Mehrki guldin ayon boʻlgʻusidur, yor-yor.
Bulbulu gul mehribon boʻlgʻusidur, yor-yor.
Bir-birining qadrini bilsa kerak, yor-yor.
Aylagusi shukrini qilsa kerak, yor-yor.
|
Muhammad Solih XV asr oxiri XVI boshlarida yashab ijod etgan shoirdir. U 1455 yilda Xorazmda Amir Nursayidbek oilasida tug’ilgan. Uning otasini 1465 yilda Husayn Boyqaroning Xurosondagi hokimi tomonidan podshoga sadoqatsizliklikda ayblanib o’ldirtirgan.
Muhammad Solih o’n yoshida otasidan ajralib etim qoldi va yoshligidan qiyinchilik ko’rib o’sdi. U bir necha vaqt temuriy hukmdorlarga, jumladan otasini o’ldirtirgan, Xuroson podshohi Husayn Boyqoroga xizmat qilishga majbur bo’ldi. Biroq, Muhammad Solihning o’z otasini o’ldirgan qotilga adovati kuchli edi, shu sababli keyinchalik uning xizmatidan ketdi va Sulton Ahmad Mirzoning o’g’li Sulton Ali Mirzoning xizmatida bo’ldi. Keyinchalik undan ham aynib 1499 yilda Movaraunnahrda yangi tashkil topgan o’zbek davlati hukmdori Shayboniyxon (1451-1510) xizmatida bo’ldi va unga Buxoro, Dabusiya qal’alarini olishda juda katta yordam berdi. Xon minnatdorchilik yuzasidan unga Xorazmda ko’pgina mulklar in’om qilgan. Muhammad Solih xon bilan barcha yurishlarda qatnashib ko’rganlarini va eshitganlarini bir erga jamlab o’zining “Shoyboniynoma” asarini yozgan va xonga taqdim qilgan.
Muhammad Solih qisqa umr ko’rib, 1506 yilda Buxoro shahrida vafot qilgan. U fors va o’zbek tillarida she’rlar yozgan. Muhammad Solih o’zining “Shayboniynoma” asari bilan o’sha davrdagi hayotni real ifodalab bergan. Bu asarda u real shaxslarning obrazini, tarixiy joylarni, janglar va shaharlarni tasvirlagan. U asar tarixiy mavzuga bag’ishlangan va masnaviy shaklida yozilgan dastlabki asarlardandir. Bu esa adabiyotimiz tarixida tamoman yangilik edi. Shoir Shaybonixonning Samarqand, Buxoro, Qarshi, Xorazm viloyatlarni bosib olishdagi vaziyatini uning och qolgan aholini nihoyatda qiynashini aks ettira turib xon va sultonlarni qilgan jonbozliklarini yashirmay yozgan. Bir tomonlari ushbu asar realistik jangnoma poema hisoblanadi. Uning o’g’li Mirzo Ulug’bek ham shoir bo’lgan va bir qancha she’rlar bitgan, padarini kitobini ko’paytirishda alohida jonbozlik ko’rsatgan.
Biz shu bugungi kungacha bu davr tarixini o’rganganda Bobur Mirzoning asariga murojat qilardik, Muhammad Solihning “Shayboniynoma” asarida qarama qarshi tomonlarda harakatlanayotgan qo’shin boshliqlari, davlat arboblari, qabilalar to’g’risida va shu davrdagi harakatdagi davlatlar (Farg’onadagi Bobur Mirzo, Shayboniyxon, Xuroson podshohi Husayn Boyqaro, Eron shohi Ismoil Safaviy)ning ichki tashqi siyosatlari to’g’risida ko’pgina ma’lumotlarga ega bo’lamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
