Savod oʻrgatish metodikasi

Savod oʻrgatish metodikasi

Savod orgatish metodikasining maqsadi bolalarni boshlangich oqish va yozishnga orgatishdir. Ozbek alifbosiga asoslangan holda qisqa vaqt ichida oquvchilar oqishni va yozish oqish va yozish konikmasini egallaydilar. Savod orgatish davrida til talimi mazmuni oquvchilarga beriladigan til va nutq sohasidagi bilim va konikmalar bilan belgilanadi. Savod orgatish davrida oqish va yozish harakatini maqsadga muvofiq ravishda bajara olish oqish va yozish konikmasi deyiladi. Bu konikma bilimni talab qiladi, chunki har qanday konikma bilimsiz shakllanmaydi. Bilim konikmaga aylanmagan bolishi mumkin. Masalan, bola v harfining elementlarini, yozuv chiziqlari orasiga qanday joylashtirilishini bilib, uni daftarda yoza olmasligi yoki oquvchi harflarni tanib, ularni oqiy olmasligi mumkin. Yozish konikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat turlari, yani yozish jarayonida partada togri otirish, ruchkani barmoqlar orasida tutish, daftarni qiyalikda qoyish kabilar ham orgatiladi. Oqish va yozish konikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi.

• Savod orgatish metodikasining maqsadi bolalarni boshlangich oqish va yozishnga orgatishdir. Ozbek alifbosiga asoslangan holda qisqa vaqt ichida oquvchilar oqishni va yozish oqish va yozish konikmasini egallaydilar. Savod orgatish davrida til talimi mazmuni oquvchilarga beriladigan til va nutq sohasidagi bilim va konikmalar bilan belgilanadi. Savod orgatish davrida oqish va yozish harakatini maqsadga muvofiq ravishda bajara olish oqish va yozish konikmasi deyiladi. Bu konikma bilimni talab qiladi, chunki har qanday konikma bilimsiz shakllanmaydi. Bilim konikmaga aylanmagan bolishi mumkin. Masalan, bola v harfining elementlarini, yozuv chiziqlari orasiga qanday joylashtirilishini bilib, uni daftarda yoza olmasligi yoki oquvchi harflarni tanib, ularni oqiy olmasligi mumkin. Yozish konikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat turlari, yani yozish jarayonida partada togri otirish, ruchkani barmoqlar orasida tutish, daftarni qiyalikda qoyish kabilar ham orgatiladi. Oqish va yozish konikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi.

Oqituvchi savod orgatish jarayonida oquvchilarni tovush va harflar bilan tanishtirishda, ularni sintezlab oqishga orgatishda ozbek tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olishi zarur.
Savod orgatish analitik-sintetik tovush metodiga asosan olib boriladi. Soz boginga bolinadi, bogindan kerakli organilayotgan tovush ajratilib olinadi, tahlil qilinadi, organiladigan harf bilan sintezlanadi, shu asosda harf va butun oqish jarayoni ozlashtiriladi. Bunda ozbek tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda belgilash xususiyatlari hisobga olinadi.
Savod orgatishda tovush-harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi. Hozirgi ozbek tilida 6 ta unli fonema mavjud: a, o, i, e, u, o.
E harfi soz va bogin boshida qollanadi (ekin, echki, aeroplan), undoshdan keyin orta keng lablanmagan unli tarzida oqiladi (kel, tez). Savod orgatishda oldin soz boshida keladigan ye, songra undoshdan keyin keladigan ye tovush-harfi bilan tanishtiriladi.
O harfi ozbekcha, umumturkiy sozlarda quyi keng, lablangan o tovushini ifodalaydi, ruscha-baynalmilal sozlarda urgusiz boginda a tarzida (botanika), o tovushi kabi (tonna), qisqa i tarzida (traktor) talaffuz qilinadi. Shuning uchun bu unli qatnashgan ruscha-baynalmilal sozlar savod orgatish davridan song oquv jarayoniga kiritiladi.
A tovushi bahor, savol kabi sozlarda o kabi, muomala, munosabat kabi sozlarda i tovushiga yaqin talaffuz qilinadi, lekin a yoziladi.
U tovushi qovun, sovun kabi sozlarda i tovushiga yaqin talaffuz etilsa ham u yoziladi.
Ozbek tilida 24 ta undosh tovush bor. Yozuvda ular 23 ta harf bilan ifodalanadi: shulardan 3 tasi harf birikmasi, 21 tasi yakka harf bilan belgilanadi. Ular quyidagilar: b, d, f, g, h, j (jurnal), j (joja), k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x, y, z, g, sh, ch, ng. Undoshlarni orgatishda ham muayyan tartibga, talabga asoslaniladi.
Alifbo davrida undosh tovushlar bilan tanishtirishni sonor, yani ovozdor tovushlar bilan boshlash maqsadga muvofiqdir. Chunki sonor tovushlarni bogin va soz tarkibidan ajratib olish oson. Lekin ng sonor undoshi n va g undosh tovushlari va harflari bilan tanishtirilgach, orgatiladi. Harf birikmalarini orgatishdagi qiyinchilik hisobga olingan holda, ularning alifbe davrining oxirgi bosqichida organilishi maqsadga muvofiqdir.
J harfi ikki tovushni ifodalaydi, shuni hisobga olib, unga alohida darslar ajratiladi. Birinchi darsda portlovchi j tovushini orgatish, talaffuzini tushuntirish, analitik-sintetik mashqlar yordamida konikmalar hosil qilish, keyingi darsda esa sirgaluvchi j tovushi va uning talaffuzi orgatiladi. Song bu ikki tovushning talaffuzidagi farq taqqoslash usuli orqali tushuntiriladi. Berilgan bilim analitiksintetik mashqlar yordamida mustahkamlanadi.
Sh tovushini ifodalovchi sh harf birikmasi ham s va h harfi bilan, ch tovushini ifodalovchi ch harf birikmasi h harfi bilan tanishtirilgach, orgatiladi. Oquvchilar bu harf birikmalarini bir yaxlit tovush sifatida oqish va yozishga konikishlari lozim. Bu davrda soh (isohoq) tarzida oqiladigan holatga toxtab otilmaydi.
Savod orgatish jarayonida harflarning 4 xil (bosma, yozma, bosh va kichik) shakli va ularning ishlatilish orni orgatiladi. Oquvchilarni oqishga orgatish bogin asosida olib boriladi. Boginlab oqishga orgatish uchun sozni boginga bolish, bogin chegarasini aniqlashni orgatish muhim sanaladi. Savod orgatish davrida oquvchilar sozlarni boginlarga togri bola bilsalar, oqish konikmasini ham yaxshi egallaydilar.
Oqishning dastlabki bosqichida orfografik oqishdan foydalaniladi, asta-sekin orfoepik oqish konikmalari shakllantiriladi. Talaffuzi yozilishiga mos kelmaydigan tovushlar ishtirok etgan sozlar oldin orfografik, songra orfoepik oqib beriladi va ularning oqilishi bilan yozilishi taqqoslanadi. Oquvchilar muayyan darajada tushunchaga ega bolganlaridan song orfoepik oqish mashq qilinadi.
Yozuv jarayonida oquvchilar ruchkani togri ushlashni, daftarni togri qoyishni, harfni yozishda yozuv chiziqlari, ular boylab qolni harakatlantirishni esda saqlashi, harfni harfga qanday ulash, qatorga sigish-sigmasligini moljallashi lozim. Bu jarayon oquvchini aqliy va jismonan charchatadi, ayniqsa, ularning barmoq va yelka muskullari charchaydi. Shuning uchun ham darsda ikki-uch marta daqiqali jismoniy mashqlar otkazilishi maqsadga muvofiqdir. Yozuv jarayonida oquvchi ruchkani qogoz ustida sekin, ishonchsizlik bilan qimirlatadi, bir harfni yozib toxtaydi va namuna bilan solishtiradi, bazan chiziqdan chiqib ketadi, notogrilarini boyab, togrilaydi. Bunda u oqituvchiga har daqiqada murojaat qiladi, uning qoli va boshi yozishda birgalikda harakat qiladi.
Yozuv jarayoni oquvchilarning ongli harakat qilishlarini ham talab etadi. Shu sababli bu jarayonga oqituvchi sabr-qanoat bilan katta etibor qaratishi juda muhim. Yozuvning chiroyli va imloviy jihatdan togri bolishi savodxonlikning yuksak belgisidir.
Savod orgatish metodlarining qiyosiy-tanqidiy tahlili.
Eski maktabda oqish bilan yozish bir vaqtda orgatilmagan, avval faqat oqish orgatilgan. Oqish hijo (bogin) usuli bilan orgatilgan. Oqishga orgatishning hijjayi qadimiy deb atalgan usuli uzoq vaqtlar davomida hech qanday ozgarishsiz davom etib kelgan.
Hijo usulida oqishga orgatishni 3 bosqichga bolish mumkin:
1-bosqich. Harflarning nomini yodlatish (harfiy metod). Bu metodning mohiyati quyidagilardan iborat bolgan: bir necha yildan beri oqiyotgan bolalar maktabxonaga yangi kelgan bolaga bir necha kichik-kichik surani ogzaki yodlatgan. Bola aytayotgan suradagi sozlarining manosini tushunmay, suralarni birin-ketin yodlab olgan, bu orada taxminan bir yilga yaqin vaqt otgan. Shundan keyin arab alifbosi yodlatila boshlangan; bola uyidan har ikki tomoni randalanib silliqlangan maxsus taxta olib kelgan. Maktabdor taxtaning bir tomoniga qora siyoh bilan 28 ta arabcha harfning yolgiz shaklini alifbo tartibida bandlarga bolib yozib bergan.
Maktabdor birinchi banddagi harflarning nomini alif, be, te, se deb aytgan.
Bola domlaga ergashib takrorlagan, ayta olmasa, domla yana aytgan va shuni yaxshilab organishni vazifa qilib topshirgan. Bola birinchi bandni yodlab olgach, ikkinchi bandni shu tariqa yodlagan va hok. Bolalar 28 harf nomini 5-6 oyda zorga bilib olganlar, ularning kopchiligi harflarning nomini yodlab olsalar ham, qaysisi be (ﺏ), qaysisi se (ﺙ) ekanini ko‘rsatib bera olmaganlar. Ayrim domlalar, otinoyilar yosh bolalarning eslab qolishiga yordam berish maqsadida har bir harf uchun shartli iboralar o‘ylab topganlar (ﺍ-uzunchoqqina alif, ﺏ - bittagina be, ﺕ - ikkitagina te, ﺙ - uchtagina se kabi).
2-bosqich. Bogin hosil qilish. Harflar nomi yodlab bolingach, bogin hosil qilishga, yani zer-u zabar ni orgatishga otilgan. Eski maktabda zer-u zabar (zabar, zer, pesh) har xil orgatilgan. Masalan, bazi domlalar ﺏ (be, zabar-ba), be-zer-bi, be-pesh-bu, te-zabar-ta va hok. kabi o‘rgatsalar, boshqalari be zabar ba, te zabar ta kabi, yana birovlari be-zabar-a; zer-i, pesh-u; te-zabar-a, zer-i, pesh-u va hok. deb o‘rgatganlar.
3-bosqich. Boginlarni qoshish. Eski maktabda boginlarni qoshish abjad bilan boshlangan. Maktabdor taxtaning ikkinchi tomoniga arab tili alifbosidagi 28 ta harf jamlangan 8 sozni zer-u zabar bilan yozib bergan. Bolalar bu 8 ta sozni birin-ketin hijo usulida oqib yodlab olganlar. Masalan, “abjad” sozi alifga zabar qoyib, “be”ga urishtirilsa “ab”, “jim”ga zabar qoyib, “dol”ga urishtirilsa “jad”, bularning ikkisidan “abjad” hosil bolgan.
EʼTIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!!!