Сарфни ўлчаш

САРФНИ ЎЛЧАШ

Суюқликлар, газ ва буғ сарфи кўпгина технологик жараёнларнинг муҳим кўрсаткичларидан бири ҳисобланади. Саноат ва лаборатория қурилмаларида қўлланиладиган амалдаги моддаларнинг сарфини ўлчаш усуллари (15) да батафсил кўриб чиқилган. Энг кенг тарқалган моддалар сарфини ўлчаш усулларининг баъзи бир хусусситларини айтиб ўтамиз.

Комбинацияланган босим трубкасида ҳосил бўладиган босим ўзгариши рдинамик босимга тенг. Бу ўзгаришга мувофиқ келадиган тезлик  қуйидаги тенглама ёрдамида аниқланади:
=К_т
бу ерда К_т-найча коэффициенти (тўғри тайёрланган найчалар учун бирга яқин)
Босим трубкалари оқим кесимининг муайян бир нуқтасидаги тезликни ўлчайдилар. Шунинг учун моддалар сарфини аниқлашда маҳаллий тезлик  ва ўртача тезлик _с ўртасидаги нисбатни билиш зарур.
Бу нисбат тезликларнинг трубопровод кесими бўйича тақсимланиши билан аниқланади. Ўққа нисбатан симметрик оқимда тезликлар тақсимланиши рейнольдс сони Re билан трубанинг ғадир-будирлик даражаси билан аниқланади. Белгилангандай, труба марказидан 0,762 R масофада сонларнинг кенг диапазонида Re 4^.10³ дан 3 ^.10⁶/_c=1±0,005 га тенг. Ламинар режимда бу нисбат труба марказидан 0,707 R масофада ўринлидир, бу ерда R-труба радиусидир.
Ҳозирги вақтда саноатда энг кенг тарқалган усуллардан бири моддалар сарфини торайтириш қурилмаси ёрдамида ўлчаш усулидир. Торайтириш қурилмасининг қўлланилиши ва ҳисоби қоидалари регламентлаштирилган, ҳисоб учун зарур бўлган маълумотларда келтирилган.
Торайтириш қурилмасида ҳажм Q_o ёки масса Q_м ва босимлар фарқи р ўртасидаги боғлиқлик қуйидаги тенглама билан аниқланади:
Q_o = αε Fo
Q_м = αε Fo

бу ерда F_o – торайтириш қурилмаси тешигининг юзаси, м²; р- торайтириш қурилмаси ёнларида ўлчанган зичлик кг/м³; α – сарф коэффициенти; ε – кенгайиш коэффициенти сарф коэффициенти α қиймати торайтирувчи қурилманинг модули m ва Рейнолдьс Re сони билан боғлиқ.

Re>Re_гран бўлган ҳолатда α амалда фақатгина m га боғлиқ. α нинг ҳақиқий коэффициенти бошланғич α_u орқали қуйидаги формула бўйича аниқланади. (саноат сарф ўлчагичлар учун).
α = α_uK₂ K₃
бу ерда К₂ – трубопроводнинг ғадир-будирлигига тузатма кўпайтувчи; К₃ – диафрагманинг кириш қиррасини тўмтоқлашувига тузатма кўпайтувчи (соплолар учун /r₃=0)
Ўлчашнинг бу усули қўлланилганда кўпинча сарф тенгламаларидаги параметрлар ҳақиқий қиймати ва ҳисоблаб чиқилган қийматлар ўртасидаги номутаносиблик оқибатида хатоликлар келиб чиқиши мумкин. Масалан. Муҳит температураси t ҳисоблаб чиқилган мухит температураси t_p дан четга оғганда муҳит зичлиги ўзгаради, бу сарф ўлчагич кўрсатишининг ўзгаришига олиб келади. Газ қуруқ бўлган ҳолатда Р зичлигининг янги қиймати нормал шароитдаги зичлик қиймати Р_н орқали қуйидаги формула бўйича аниқланади.
Р=P_H
бу ерда Р ва Т – муҳитнинг ҳақиқий босими ва абсолют температура; Р_Н ва Т_Н – нормал шароитдаги муҳит параметрлари; R – бўйича аниқланадиган муҳитнинг сиқилиш коэффициенти.
Суюқлик ўлчанганда Р зичлик 1 температурада қуйидаги формула бўйича аниқланади Р=P_p[1-β(t-t_p)], бу ерда Р_р – t_p температураси ҳисоблаб чиқилгандаги суюқлик зичлиги; β – температура интервали t_p дан t гача бўлган ҳолда суюқликнинг ҳажмий иссиқлик кенгайишининг ўртача коэффициенти.
Дифманометр кўрсатаётган сарф ўлчашдаги ўртача квадратик нисбий хатолик қуйидаги формула бўйича аниқланади.
Сарф коэффициентининг ўртача квадратик хатолиги тенг.
Илдиз ости ифодани ташкил этадиган қиймат бўйича аниқланади ва қийматлари келтирилган формулалар бўйича аниқланади.
Электромагнит сарф ўлчагичлар электр ўтказувчи муҳитлар сарфини ўлчашда қўлланилади. Шу сабабли улардан электр ўтказмайдиган газ, нефт-маҳсулотлари, мойлар ва бошқаларда фойдаланиш мумкин эмас.
Сарф ўлчагичнинг ўлчов ўзгартиргичи конструкцияси амалда трубопроводнинг шакли ва кесимини ўзгартирмайди ва шу сабабли ифлосланган суюқликлар ва пульпаларни ўлчаш учун кенг қўлланилиши мумкин. Бу усул билан суюқ металларнинг сарфини ўлчаш мумкин.
Ультратовушли сарф ўлчагичлар ўлчанадиган муҳит билан бевосита контактсиз сарф ўлчовини амалга ошириш имконини беради. Бу усул билан ҳозирча фақатгина суюқликлар сарфи ўлчанади. Ультратовушли сарф ўлчагичлар схемаси мураккаблиги сабабли ҳозирча улар саноатда кенг қўлланилмайди.
Баъзи бир иссиқлик сарф ўлчагичлар (калориметрик, термоанемометрик) бирмунча кенг тарқалган. Уларнинг ишлаш принципи суюқлик ёки газ оқимининг ёрдамчи энергия манбаии ёрдамида қиздирилишига асосланган. Бу энергия манбаии оқим тезлиги ва қиздирувчи қурилмадаги иссиқлик сарфига боғлиқ бўлган температуралар фарқини вужудга келтиради. Сарф ўлчашнинг кўпгина бошқа усуллари ҳам мавжуд бўлиб, улар янада кам тарқалгандирлар.