|
Oltingugurtli birikmalar. Oltingugurtli birikmalar – S-S fragmenti tutgan organik birikmalar sinfiga kiradi. Ushbu sinfga shunday birikmalarni ham kiritish mumkinki, qaysiki oltingugurt uglerod bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri birikmasdan balki kislorod va azot orqali birikkan bo‘lishi mumkin. Bu birikmalarning ko‘p birikishligi asosan oltingugurt S(II), S (IV), S (VI) valentli darajada bo‘lishligi bilan bog‘liqko‘pgina birikmalarda S(II) valentli kurinishda bo‘lib, ularga tiollar yoki tiospirtlarni R- S-H aytib o‘tish mumkin. Bu birikmalarni xuddi spirtlarning analosh deb qaralsa, tioefirlar R- S- R esa oddiy efirlarga to‘g‘ri keladi. Shuningdek Ph-S-H tiofenollar, tiokarbonilli birikmalar: tioalvdegidlar RS (=S)H, tioketonlar R2C=S, tiokarbon kislotalar ham uchraydi.
Oltingugurtli birikmalar ichida organik birikmalar safidagi peroksid – O- O- ko‘rinishidagi –S-S fragmenlar ham uchraydi, masalan. Dialkildisulfidlar R- S–S - R . oltingugurtning yuqori oksidlanish darajasiga ega bo‘lgan birikmalari ham tarqalgan. Masalan, sulfoksidlar R2S=O, sulfokislotalar R-SO2-OH. Oltingugurti, birikmalarning ko‘pchilik ximiyaviy reaksiyalarida oltingugurt atomining oksidlanish darajasi o‘zgarishi bilan kechadi.
Oltingugurtli birikmalarning ximiyaviy xossalari. Tiollar kuchsiz kislotalardir, spirtlprgp o‘xshab faol metallar bilan tasirlashib tiolatlarni hosil qiladi. 2RSH + 2Na →2RSNa +H2 yumshoq oksidlovchilar tasirida peroksidlarga o‘xshab, disulfidlarni hosil qiladi. 2RSH+H2O2→ R-S-S-R+2H2O kuchli oksidlovchilar (permanganatlar) ularni alkilsulfokislotalargacha oksidlaydi: RSH+ КМНО4 → RSO2OH.
Tiollar kislotaning katalitik tasirida olefinlarning qo‘shbog‘i bo‘yicha birikadi: RSH+CH2=C-(CH3)2→(CH3)3CSR tiollarning aldegid va ketonlarga tasirlashuvidan tiootsetol yoki tioketollar hosil bo‘ladi. Tiollar xuddi spirtlar singari kislota xlorangidridlari bilan tasirlashib organik murakkab efirlarga yaqin bo‘lgan karbon kislotalarning tioefirlarini hosil qiladi:
RSH+CH3 COCl → CH3 COSR.
Ko‘pchilik organik birikmalarning avtooksidlanishidan erkin radikallar hosil bo‘lib keyinchalik ular zanjir reaksiyalarida ishtirok etadi. Tiollar va tioefirlar erkin rodikallarni effektiv ushlashda ko‘llaniladi. Ularning bu xossasidan stabilizatorlar sifatida foydalaniladi. Ayniqsa mator yoqilg‘ilari va moylarini oksidlaneishdan himoya qiladi.kauchuklarni stabillash uchun qiyin bug‘lanuvchi birikmalar, masalan, dodekantiol C17H23SH dan foydalaniladi. Tiollarning yana bir xo xossasidan rodioaktiv nurlanishdan saqlaydigan rodioprotektorlar tuzishda foydalanilmoqda. Buning uchun turli xil aminotiollar va ularning hosilalaridan foydalaniladi.
Radioprotektorlar meditsenada radioteropetik dovolashda o‘zoq muddatli kosmik uchishda quyosh nurlaridan ximoyalashda organizmga nurlanishidan oldin kiritiladi. Natijada olingan rodiatsiyaning miqdori ko‘rinprli ravishda pasayadi
Oltingugurtli birikmalar ichida disulfid guruppasi –S-S- tutuvchi birikmalarga asoslanib polasulfidli kauchukli (sanoat nomi – tiokollar) polimerlar olinmoqda. Shunday kauchuklar oksidlovchilar qo‘shilganda tikilgan rezinaga o‘hshash materiallar- vulkanizotlar hosil qiladi. Ular mustahkamligi bo‘yicha kauchukdan post bo‘lsada, benzin va yog‘ga barqarorligi, atmosferaga barqarorligi, nomlik harorat va quyosh rodiotsiyalari tasiridan mexanik xossasini yo‘qotmaydi. Bu esa ularni neft mahsulotlarini tashishda ichki tomondan qoplash vositasi sifatida foydalanish imkonini beradi.bundan tashqari qurilish inshoatlarining betonlar orasiga tovushlarni pasaytirish uchun germetiklashda, qayiq va yaxtalarni ishonchli gipotlevka qilishda foydalaniladi.
Sulfoksidlar ichida dimetilsulbfoksid yuqori erituvchanlik qobiliyati bilan keng tarqalgan. Bundan tashqari ko‘pchilik metallarning noorganik birikmalari bilan eruvchan komplekslarini hosil qiladi. Udan metallarni, organik kislotalar va fenollarni, tetroksiyalashda, shuningdek, sanoatda sintetik to‘qimalar va polimer materiallarga plastifikatorlar sifatida keng qo‘llaniladi.
Ularning sulfokislotalari io‘qoriy tuzlari – sulfonatlardan kukunsimon va suyuq yuquqchi vositalar tayyorlanmoqda. Ular suvda oson eriydi va yuqori darajada ko‘pik hosil qilish qobilyatiga ega .
Bu maqsadlar uchun oltingugurt atomi yuqori molekulyar tuzilishli alifatik va aralashfatik rodikal bilan bog‘langan bo‘lsa ko‘proq effektivlikka ega bo‘ladi.
Oltingugurtli organik birikmalar ko‘pchilik zamonaviy dorivor vositalar tarkibiga kiradi, ular ichida eng katta guruppani sulfokislotalar hosilalari bo‘lgan sulfanilamid preparatlari hosil qiladi. Ularning yuqori darajada aptimikroblik faolligi tusatdan topilgan.
Nemits kimyogari G.Domagk 1934 yilda giohi materiallar uchun yangi tip azobuyoqlarga diqqatini qaratdi va shunday azobuyoqlardan birining biologik tasirini tadqiq qilishga qorar qildi. Uning taxminicha buyoq bakteriya devorlarini hosil qiluvchi molekula bilan birikib, uning o‘sishini qiyinlashtiradi. Aniq bo‘ladiki azobuyoq antimikrob tasirga ega, keyingi tadqiqotlar kursatdiki buyoqning o‘zi faol bo‘lmasdan balki uning molekulasidagi sulfonilamid fragmenti faolligi aniqlandi.
Keyinchalik bu fragment streptodid nomini oldi. Hozirda sulfonilamidli preparatlarning 40 ga yaqin tiplari ishlab chiqarilgan. Ular o‘z molekulasida turli almashinuvchi o‘ribosarlar tutgan geterohalqasi va boshqa frogmentlardan iborat bo‘lib, ularning hammasida sulfonilamid gruppasi o‘zgarmasdan saqlanadi.
Sulfodilizin va etozol streptokokklar, pnevmokokklar, stafilakkoklar va boshqa bakteriyalarga qarshi faol dorivor vosita hisoblanadi. Bu preparatlar oshqozon ichak troktida yaxshi so‘riladi va kerakli konseptrotsyada tezda qonda yig‘ilish xususiyatiga ega
Oshqozon – ichak kasalliklarini davolash uchun ( masalan dizenteriya) ftalazol, sulgip preparatlari ishlab chiqarilgan.
Palimer ko‘rinishidagi poliar ilensulvfonlar zanjirida fenilen (ayrim hollarda difenilin – С6Н4 – С6Н4) fragmenti va sulfogruppa tutadi. Bu polimerlar 4000 S haroratda barqaror bo‘lib, yuqori darajada mexanik barqarorlikka ega, yaxshi dielekrik xossaga va kimyoviy inertlikka ega. Ulardan elektrotexnikaviy buyumlar yasashda, konetriksion materiallar yasashda (stonoklarning ayrim detollari va avtomobillarning detallari), shuningdek oziq-ovqat mahsulotlarini plyonka kurinishida qadoqlash ishlarida keng foydalaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
