Sanoat texnologiyasi

6.3. Rentgen nurlarining difraksiyasi


Difraksion manzara kuzatilishi uchun panjara doimiysi va to'lqin uzunliklarining tartibi bir xil bo'lishi kerak. Kristallarning panjara doimiysi ~10^{- 10} m va shu sababli, ko'rinadigan yorug’lik (4,2 – 7,3 · 10^-7 м) uchun ularda difraksiya kuzatilmaydi.


1











2

2

LAUE MAKS FELIKS

TEODOR FON (1879-1960). Nemis olimi. 1919-yildan boshlab Berlin universitetining professori. Ilmiy yo’nalishi kristallar fizikasi, o’ta o’tkazuvchanlik, nisbiyat nazariyasi, kvant nazariyasi, atom fizikasi va qattiq jism fizikasiga bag’ishlangan. 1912- yilda rentgen nurlari difrak- siyasi nazariyasini ilgari surgan. Rentgen nurlarining elektro- magnit maydon xossalariga ega ekanligini aniqlagan. Rentgen nurllar difraksiyasini kasf qilganligi uchun 1915-yilda Nobel mukofotiga sazovor bo’lgan.

VULF GEORGIY

VIKTOROVICH (1863-1925). Rus olimi. 1907- 1908-yillar Qozon universitetining profes- sori, 1909-yilda Moskva universiteti professori. Ilmiy ish yo’nalishi kristalografiya. 1895- yilda kristallar tashqi ko’rinishini og’irlik kuchi ta’siri ostida o’zgarishini aniqladi. Breg bilan birgalikda rengen nurlarining kristallik panjaradan sochilishi natjasida ularning difraktsiyasini kuzatdi va unga tegishli qonuniyatni berdi. Birinchi bo’lib rengen struktur analiziga asos soldi.

Nemis fizigi M.Laue kristallarda difraksiyani rentgen nurlari (10^{- 12} - 10^-8m) da kuzatish mumkinligini birinchi bo'lib ko'rsatdi.
Rentgen nurlari kristall panjaraga parallel ravishda tushganda, ularning kristall panjaradan sochilishi vujudga keladi. Bu sochilgan nurlarning o’zaro ustma-ust tushishi natijasida, difraksion manzara kuzatiladi. Bunday difraksion manzarani M. Laue rentgen plyonkasida yozib olgan va unga laugramma deyiladi. Laugramagadagi halqalar soni va radiusiga qarab kristall panjaradagi ionlar (atomlar) orasidagi masofani aniqlash mumkin.
Agar nurning sochilish burchagini “ ” bilan belgilasak, Vulf-Bregg formulasiga asosan, atomlar orasidagi masofa quyidagi formula bilan topiladi (6.2- rasm).
^{2 d sin k ,} k 0, 1, 2 _(6.7)



dSin
6.2-rasm. Rentgen nurlari difraksiyasi

6.3-rasm. “Rentgen nurlari difraksiyasi” animatsiyasidan fragment

Breg Genri (1862-1942). Angliyali fizik olim. 1915- 1923-yilgacha London universitetining professori. Asosiy ilmiy yo’nalishi rengen nurlarining muhitlardan qaytish qobiliyati va rengen spektroskopiyasiga bag’ishlangan. 1912-
yilda kristallar strukturasini anilashda rengen nuridan foydalangan. Rengen nurlarining difraktsiyasiga asoslanib rengen nurining to’lqin uzunligi va panjaraning simmetriya tuzilishini aniqlagan. Rengen struktur analizining uslubiyatlarini bergan. 1913-yilda rengen spektrometrini yasagan. 1915-yilda Nobel mukofotining lauriyati. 1915-yilda alfa zarrachalarning ionlashtirish qobiliyatini o’rgangan.



BREG LOURENS (1890- 1971). Genri Bregning o’g’li. 1912-yilda Vulfga bog’liq bo’lmagan holda kristallik panjaradan rengen nurlarini sochilishi vaqtidagi difraktsiyani kuzatgan. Rengen struktur analizining yangi uslubiyatlarini kashf etgan. 1915-yilda otasi Genri Breg bilan Nobel mukofotining lauriyati bo’lgan.