3.Xalqaro valyuta munosabatlari taxlili.
Xalqaro savdo munosabatlari milliy valyuta birliklarining o‘zaro
nisbiy baxosi asosida ro‘y beradi. Ayni paytda, chet el valyutasi birligini
milliy puldagi ifodasi valyuta (almashuv) kursi tushunchasini anglatadi.
Valyuta kursiga bo‘lgan extiyoj, talab va taklif kuchlarining
o‘zgaruvchanligini turli xil mamlakatlar valyutalar almashinuvining tashqil
etuvchi bozorini- valyuta bozorini takozo etadi.
Chet el valyutasiga talab xorijiy maxsulotni xarid qilish paytida
paydo bo‘ladi.
Talab va taklif muvozanati almashuv kursini belgilaydi.
Mamlakat valyuta kursi boshqa mamlakat kursiga nisbatan tushsa,
milliy valyuta kadrsizlangan bo‘ladi. Aksi bo‘lsa, milliy valyutaning kadri
oshgan bo‘ladi. Agar rasmiy milliy valyuta kursi pasaysa, devolvatsiya aksi
bo‘lsa, revolvatsiya deyiladi.
Ayrim xollarda, kiska muddatli davrlarda, bozor - valyuta kursi tez
o‘zgarib turadi. Uzoq muddatli davrlar uchun , iqtisodchilarning ko‘zatuviga
ko‘ra, valyuta kursi turli mamlakatlardagi tovarlarning nisbiy narxi bilan
aniklanadi.
Yagona narx qonuniga ko‘ra, turli mamlakatlar uchun erkin bozor
munosabatlari sharoitida xar bir tovar mamlakat xududida ham xorijda ham
bir xil narxda sotiladi va sotib olinadi.
Bunday xol, xarid imkoniyati tengligiga asoslangan valyuta kursi
nazariyasi (P.Samuelson) bilan izoxlanadi. Misol: ma’lum tovarlar majmuasi
AQShda 1000 dollar, Meksikada 10.000 peso bo‘lsa, valyuta kursi 100
pesoga 1 dollar bo‘lsa, meksikada mazkur tovarlar 100 dolllar bo‘ladi.
Bunday xolda, Amerikaliklar arzon tovarlar xaridi uchun almashuv
kursi bo‘yicha peso xaridini ko‘paytirib yuborgan bo‘lardi.
Bunday jarayon almashuv kursining 1% pesoga 1 dollarga
keltirilganicha davom etadi.
Mazkur nazariya, milliy pulning kadrsizlanishi yukori bo‘lgan
mamlakatlarda, nibiy narxlar o‘zgarish tendensiyasini aniklashga yordam
beradi.
Valyuta kursi tizimlarining 3 turi mavjud.
1. Sof so‘zib yuruvchi valyuta kursi tizimi.
2. Fiksirlangan valyuta kursi tizimi.
3. "Boshqariladigan" valyuta kurslari gibrid tizimi.
Biror mamlakatning xorijiy davlatlar bilan iqtisodiy shartnoma va
bitimlarni jamlashtirishda to‘lov balansi qullaniladi. Uning tarkibida joriy
operatsiyalar va kapital xarakati balansi moliyaviy aktivlar hamda
maxsulotlar (xizmatlar) eksporti va importini o‘z ichiga oladi. Eksport –
72
kredit, import esa - debet xisoblanadi. Birinchisida chet el valyutasining
mamlakatga kirishini, ikkinchisi - esa, buning aksini ifodalaydi.
Tarixan, mamlakatlarda to‘lov balansining kuyidagi darajalari
ko‘zatilgan:
1."Yosh karzdor";
2."Voyaga yetgan" karzdor;
3."Yosh kreditor";
4."Voyaga yetgan" kreditor:
4.Jaxonshumul iqtisodiy muammolar.
Jaxon hamjamiyatida kambagallar va boylar o‘rtasidagi tafovutning
kuchayishi eng muxim muammolardan biri xisoblanadi.
Bu ko‘rsatkich 1960 yildagi 13:1 dan 1990 yili 60:1 ga , xozir esa 75:1
ga yetdi. Tengsizlik muammosining mohiyati shundaki, axoli tez usayotgan
joylarda, iqtisodiyot o‘sishi sust bormoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarning
ayrimlari taraqqiyot yo‘liga kirishga qaramay ko‘pchiligi qolokligicha
qolmoqda.
"Noiloj rivojlanish", tashki turtki nazariyasiga (R.Nurkse, E.Xogen)
ko‘ra, og‘ir axvoldan chikish yo‘li investitsiyalar xisobiga rivojlanishga
erishish bo‘lib xisoblanadi, ya’ni chetdan karz kiritish yo‘lidir.
"Industrlashtirish" nazariyasida shaxsiy iste’molni kiskartirish, davlat soliq
tizimi orqali iqtisodiyotni moliyalashtirishna kuchaytirish, ayrim xollarda
me’yordagi inflyasiyadan foydalanish taklif etilgan.
Insoniy rivojlanish konsepsiyasi BMT tomonidan 1990 yili ilgari
surilgan. Daromadlarning ko‘payishi va insoniy farovonlikning yaxshilanishi
orasidagi boglanishga qaratilgan.
Insoniy rivojlanish indeksi ko‘rsatkichi kiritilgan. Umrbokiylik,
ta’lim va yashash darajalari asosida integral ko‘rsatkich ishlab chiqilgan.
Bunda iqtisodiy ko‘rsatkich asosiy o‘rinni egallaydi (soglik,ta’lim yetakchi).
Do'stlaringiz bilan baham: |