Sanoat ishlab chiqarishini tashkil etish

Kapital qiymatini baholash

Kapital bahosi aniqlash, bu birinchidan, tijorat tashkilotining uzoq muddatli holatini xarakterlaydi, ya’ni kompaniyaning o’z kapital bahosi uning potensial investorlar tomonidan mablag’ jalb qilinishi darajasini ko’rsatadi; ba’zi bir qarz mablag’larining bahosi kapitalining uzoq muddatli kapital jalb qilish imkoniyatini ko’rsatadi. (bu narsa tushunarli hol, masalan, «obligatsion qarz» manbasining summasi turli firmalar uchun turlichadir, chunki bu tabiiyki, daromadlilik va foydaga ta’sir ko’rsatadi). Ikkinchidan, firma kapitalining o’rtacha tortilgan bahosi kapital mablag’lar byudjetini tuzishda asosiy ko’rsatkichlardan biri bo’lib hisoblanadi.
Keltirib o’tilgan mablag’lar manbasining bahosi turlichadir, shuning uchun
tijorat tashkilotining kapital bahosi o’rtacha arifmetik tortilgan formula asosida topiladi. Ko’rsatkichlar yillik ma’lumotlar bo’yicha foizlar ko’rinishida hisoblanadi. Hisob-kitoblarda asosiy qiyinchilik konkret mablag’lar manbaidan olingan kapital bahosi birligini hisoblashda yuzaga keladi. Ba’zi manbalar uchun uni hisoblash juda oson (masalan, bank krediti bahosi), ba’zi bir manbalar uchun juda qiyin, ya’ni aniq hisoblash deyarli mumkin emas. Shunga qaramasdan tijorat tashkilotining kapital bahosini taxminan bilish, uni faoliyatiga mablag’larni avanslashtirish samaradorligini tahlil qilishda foyda bergani kabi o’z investitsion siyosatini amalga oshirishda ham yordam beradi.
«Kapital baho»si ko’rsatkichining iqtisodiy interpritatsiyasi yetarlicha aniqdir.
U ma’lum manbadan jalb qilingan kapitalning bir birligi uchun qanday summani to’lash kerakligini ko’rsatadi. Biz bu yerda «kapital bahosi»ning o’ziga xos kategoriyasiga duch kelamiz. Agar oddiy tovar munosabatlari uchun bahosi ba’zi bir mutloq bahoni ifoda etsa, ya’ni bitta kelishilgan summani sotib oluvchi to’lashi kerak. Mablag’larning ba’zi manbalari munosabatida esa ya’ni sotuvchi va sotib oluvchi holatida baholar tangligi ma’lum ma’noda buziladi, masalan, ya’ni bankdan kredit olar ekan tashkilot kelishilgan foizlarni to’lab borishga majburdir. Bu foiz kreditor pozitsiyasida, ya’ni kredit oluvchi pozitsiyasidan ko’rsatilgan xizmat uchun olinadigan summa o’z bahosidan ko’pdir. Ba’zi bir hollarda kredit oluvchi olgan krediti real bahosi nominal bahosidan kam bo’ladi.
Moliyaviy menejer o’z kompaniyasi kapital bahosini juda ko’p sabablarga ko’ra bilishi lozim. Birinchidan, o’z kapital bahosi kompaniya faoliyatiga resurslar qo’ygan investorlarga qaytimni ifodalaydi va o’z kapitalining bozor bahosini aniqlash uchun (masalan Gordon modeli yordamida), kutilayotgan foydani o’zgarishiga bog’liq holda (aksiya) firma aksiyalari bahosi o’zgarishidan yuzaga keladigan tushumlar va dividendlarni bashorat qilishda zarur bo’ladi. Ikkinchidan, qarz mablag’lari bahosi to’lanadigan foizlar bilan umumlashtiriladi. Shuning uchun kapital jalb qilishning mumkin bo’lgan bir necha variantidan eng yaxshisi tanlab olinishi kerak. Uchinchidan, bir qancha omillarni (hisobga olish va tanlab) amalga oshirish natijasida firma bozor bahosining maksimallashishi barcha ishlatilayotgan mablag’lar bahosining minimallashtirish hisobiga erishish mumkin bo’lgan boshqaruv personallari oldidagi muhim vazifa hisoblanadi. To’rtinchidan, kapital bahosi investitsion loyihalarni tahlil qilishda asosiy omillardan biri hisoblanadi.
Bank ssudalari va qarzlari, obligatsion qarzlar, imtiyozli aksiyalar, oddiy aksiyalar, taqsimlanmagan foyda, ya’ni bu manbalardan har biri turlicha bahoga ega, lekin, uni shakllantirish mantiqi bir xil va umumiy ko’rinishda moliyaviy resurslarning bu tipiga bo’lgan talab va taklifning muvozanati modeli ko’rinishida ifodalanishi mumkin.
Keltirib o’tilgan rasm oson va aniq interpritatsiyaga ega. Kapital bozorning muvozanati holatida manba bahosi bu bozor qatnashchilarining o’zaro aloqalari natijasida stixiyali tarzda o’rnatiladi. AV egri chiziq mazkur tipdagi kapitalda takliflarni ko’rsatadi: taklif qanchalik yuqori bo’lsa, narx shunchalik past bo’ladi va uni potentsial foydalanuvchilar to’lashga rozi bo’ladi. CD egri chiziq talab egri chizig’i u taklif egri chizig’iga umuman qarama-qarshidir. Egri chiziqlar kesishish nuqtasida yuzaga keladigan kapital bahosi darajasi kapital bozorida mazkur vaqtda o’rnatilgan optimal yechimdir.
Qarz kapitalining asosiy elementlaridan biri bank ssudalari va korxona tomonidan chiqarilgan obligatsiyalar hisoblanadi. Birinchi element bahosi foydaga soliq hisobga olingan holda ko’rib chiqilishi kerak. Normativ hujjatlarga muvofiq bank ssudasidan foydalanganlik uchun to’lovlar mahsulot tannarxida ko’rsatiladi.
Shuning uchun mablag’larning bunday manbasining bir birligining bahosi (^k₁^a ) bankka to’lanadigan foizga qaraganda kamroq.

k₁^a=Ir ·(l-T),

bu yerda, T-foydaga soliq stavkasi; I_r- kredit bo’yicha foiz stavkasi;
Xo’jalik sub’ektlaridan olingan qarzlar bank kreditlaridan qarzni to’lash bo’yicha farq qiladi. Foiz xarajatlari tarkibi to’g’risidagi qarorga muvofiq, bunday qarzlarni ishlatganligi uchun to’lanadigan foizlar mahsulot tannarxiga qo’shilishi mumkin emas. Shuning uchun bunday manbaning kapital bahosi to’lanadigan foiz stavkasiga teng. Obligatsion qarzlar bo’yicha holat ham shunday. Birinchidan, har qanday kompaniya ham obligatsiya chiqarolmaydi va uni ochiq bozorga joylashtirolmaydi. Ikkinchidan, bunday manbaning bahosi bank krediti bahosiga solishtirganda ko’proq stixiyalidir. Har xil kompaniyalar hal xil shartlar ostida kredit olishi mumkin. Shunga qaramasdan bunday holatda foizlar stavkasini ma’lum vaqt oldindan aytib berilishi mumkin. Lekin, gap obligatsion qarz kapital bahosining amaliy qiymati haqida ketar ekan, bu yerda holatni oldindan aytib berish qiyin. Uchinchidan, obligatsion qarzlarni joylashtirish maxsus dallollar (bankirlar uylari, brokerlik va moliyaviy kompaniyalar uchun va boshqalar) uchun bunday manbaning bahosi qo’shimcha parametriga bog’liq.
Kapital bahosi hisobi holati maqsadga muvofiq kompaniyaning 3 ta o’z mablag’lari manbasidan tashkil topadi: oddiy va imtiyozli aksiyalar, shuningdek, taqsimlanmagan foyda. Oldindan shuni qayd qilish kerakki, oxirgisida biz ustav kapitalidan tashqari jami o’z mablag’lari manbasini hisoblaymiz. Albatta, bunda bir qancha shartlar bor, masalan, «taqsimlanmagan foyda» va «qaytarib berilmaydigan mablag’lar» nafaqat turli xususiyat va shakllanish sharoitiga, balki turli kapital bahosiga egadir. Ustav kapitalining ikki bo’linish sababi shuki, ko’pgina ilmiy ishlarda imtiyozi aksiyalar hech qanday asossiz oddiy aksiya va qarz kapitali xususiyatlarini jam etgan ko’rsatkich sifatida qaraladi. Kapital bahosini baholashdagi prinsipial farqlar oddiy va imtiyozli aksiyalar manbasi sifatida qaraladi.
Kompaniya mablag’larini to’ldirishda asosiy manba bu reinvestitsiyalash foydasi hisoblanadi. (Ya’ni kompaniyaning joriy faoliyatini kengaytirishda foydalanilgan va yangi investitsion loyihalarda qo’llashdir). O’z navbatida bu bir nechta xususiyatlarga ega. Birinchidan, bu mablag’ tez va maksimal mobilizatsiyalashadi va qandaydir maxsus mexanizm talab qilmaydi, ya’ni aksiya va obligatsiya emissiya qilishdagidek. Ikkinchidan, bir qancha fikrlar bo’yicha bu manba boshqalarga qaraganda arzon, ya’ni emissiya xarajatlari yo’qdir. Uchinchidan, bu mablag’larni investitsiya qilish jarayoni bir muncha osonroq bo’ladi.
Amaliyotda har bir kompaniya o’z faoliyatini, shu bilan birga investitsiya faoliyatini turli manbalardan moliyalashtiradi. O’z faoliyatida foydalanilgan moliyaviy resurslar uchun foizlar, dividendlar va boshqalar to’laydi. Shu bilan birga o’z iqtisodiy salohiyatini ko’tarish uchun zarur xarajatlar qiladi. Har bir mablag’ manbasi joriy manbalarni ta’minlashdagi xarajatlar summasidagidek o’z bahosiga ega. Bu baholar orasidagi aniq bog’liqlikni ko’rsatish qiyindir.
k1a<kb <k ps<krp <kcs
bu yerda, k₁^a - bank ssuda fondi bahosi; k_b - «obligatsion qarz» kapital manbasi bahosi; k_ps- «imtiyozli aksiya» mablag’ manbasi bahosi; k_rp- «taqsimlanmagan foyda» mablag’lar manbasi bahosi; k_cs- «oddiy aksiya» mablag’ manbasi bahosi. Kompaniya xarajatlarining umumiy summasini xarakterlovchi ko’rsatkichlardan biri kompaniya faoliyatiga avanslashtirilgan kapital bahosi ham xarakterlaydi va kapitalning o’rtacha tortilgan bahosi deyiladi.

Bunda, kj - j-mablag’ manbasi bahosi; dj - mablag’arning umumiy summasidagi j-manbaning ulushi.