Sanoat ishlab chiqarishini tashkil etish

Ichki (endogen) sabablar

Firmaning raqobat pozitsiyasi			Maqsad, faoliyat tarmog‘i; an’ana, obro‘ va e’tibori; raxbariyat va personalning kvalifikatsion tarkibi; bozor ulushi va hayot siklining bosqichi;
Faoliyat tamoyillari			Mulkchilikshakli; boshqarishning tashkiliy strukturasi; informatsion tizim boshqaruvini tashkillashtirish; innovatsion faoliyat; ishlab chiqaristmi tashkil qilish; firmaning moslashuvchanligi; mutaxassislikning shakli va darajasi; ishlab chiqarish konsentratsiyasi; ishlab chiqarishrsi diversifikatsiya qilish
Xom ashyo va ulardan foydalanish			Ishlab chiqarish uslub va vositalarining progressivligi; ishlab chiqarish siklining davomliligi; ishlab chiqarish zaxiralarining darajasi; mablag‘larning aylanuvchanligi;
Marketing strategiyasi va siyosati			Bozorning segmentatsiyasi; tovar siyosati; baho siyosati; sotish siyosati; kommunikatsiya siyosati; strategikrnaqsadlar va sotishni bashoratlash
Moliyaviy menejment			Balans strukturasi; to‘lov qobiliyatliligi; likvidlilik; o‘zlikvajalb qilingan mablag‘larning mutanosibiigi; kapitalning qiymati; mol-mulktarkibi; investitsion faoliyat; aksiyadan daromad; foyda darajasi va rentabeili

5. Absolyut toiov qobiliyasiziigi. Bunday hoiatda pul oqimlarining biznes generatsiyasi zaif bo‘ladiki, biznesning sifati o‘zgargan hoiatda ham to‘lovlarni arnalga oshirish uchun pul mablag‘lari etishmaydi. Juda yuqori ehtimollikda qobiliyasizlik bo‘yicha ish qo‘zg‘atilishi mumkin va tanlovli ishlab chiqarish prosedurasi kiritiladi (korxona tugatiladi).

O‘ziga mos ravishda korxona toiov qobiliyasizligini uch turga ajratish mumkin: vaqtincha, oraliq va absolyut toiov qobiliyasiziigi.
Xorijiy davlatlarda bankrotiik jarayoni absolyut toiov qobiliya-sizligida qoilaniladi.
Bizning fikrimizcha qobiliyasizlik — tadbirkorlik faoliyat (biz-nes)ning shun day darajasiki, bunda tadbirkorlik yuritilgan butun mobaynida yig‘ilgan likvid aktivlar hajmi tashqi talablarni qondirishga va o‘z xo‘jalik faoliyatni moliyalashtirishga etarli bo‘lmaydi va kapitalga nisbatan foyda normasi pasayish tendensiyasiga ega bo‘lib nulevoy ahamiyatga yaqinlashadi. Qobiliyasizlik biznesning samarasizligini xarakterlovchi sifat bo‘lib, unda qarzdorning o‘z majburiyatlarini bajara olmasligi va belgilangan muddatlarda kreditorlar talabini qondira olmasligi natijasida korxona bankrot boiishi yoki sogiomlashtirilishi mumkin.
Bankrotiik esa — qobiliyasizlik natijasi bo‘lib moliyaviy sogiom-lashtirish imkoniyati bo‘lmaganligi sababidan biznesning (tadbirkorlik faoliyatining) tugatilishini bildiradi.
Agar bankrotiik biznes qobiliyasizligining salbiy natijasi bo‘lsa, moliyaviy sogiomlashtirish ijobiy natijasi hisoblanadi. SHuning uchun xo‘jalik sub’ektining kelajakdagi istiqbolidan kelib chiqib korxonaning qobiliyasizligini ikki turga ajratish mumkin:
— moliyaviy holatning yaxshilanishi ehtimoli bilan inqirozli holatdan chiqib ketish;
— moliyaviy holatning yaxshilanishga real imkoniyat yo‘qligi (bankrotligi).
Qobiliyasizlik va zararlilik tushunchalarining o‘zaro mutanosibligini ham chuqur tahlil qilish talab etiladi.
E.D, Dolan va D.E. Lindseylar qobiliyasizlikni yalpi daromadning ishlab chiqarish xarajatlarini qoplash uchun etishmasligi holatini aks ettiruvchi iqtisodiy kategoriya sifatida ko‘radilar. Agarda korxona qobiliyasizligining kriteriyasi sifatida uning ishlab chiqarish omillaridan samarali foydalana olishni ta’minlay olmasligi qabul qilinsa. Quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
1) Zarar oqibatida yuzaga keladigan korxonaning qoniqarsiz holati qobiliyasizlik xarakteri hisoblanmaydiki, chunki u firmaning bozor strategiyasi oqibati boiishi mumkin (misol uchun: bozorni egaiiashda demping baholarni ishlatish). SHundan kelib chiqadiki, zarar bu erda qisqa davrli hodisa bo‘lib o‘zoq muddatli barqarorlikka erishish bilan bogiiq;
2) korxonaning zararsizligi uning qobiliyatli xo‘jalik sub’ekti sifatida saqianishiga kafolat bo‘lmaydi, binobarin strategik xato investitsion siyosat, tashkiliy-boshqaruv tizimning past samaradorligi va boshqa ornillar rentabellikning barqaror pasayishiga olib kelishi mumkin. Natijada shunday holat ro‘y berishi mumkin-ki, bunda firma ishlab-texnik salohiyatini saqlagan holda tadbirkorlik ob’ekti sifatida qobiliya-siz bo‘lib qolishi mumkin.
V.A. SHevchenkoning fikricha «... zarar zamonaviy mikroiqtisod talqinida ko‘rilayotgan hodisaning faqat bir kesimini, ya’ni yakuniy va og‘ir fazasini aks ettiradi-ki, unda korxonaning qobiliyasizlik holati iqtisodiy sub’ektlar uchun aniq va ravshan bo‘lib qoladi». SHunday qilib, uning nuqtayi nazariga ko‘ra, zarar qobiliyasizlik namoyon boiishining eng oxirgi shakli hisoblanadi va u toiiq ravishda ushbu rushuncha tarkibiga kiradi.
Bizning fikrimizcha, zarar — xo‘jalik sub’ekti toiov qobiliyasiziigi yuzaga kelishining omillaridan biri; Qobiliyasizlikning birinchi belgilari bo‘lib xizmat qiladi.
Bunday sharoitlarda korxonalarning moliyaviy qobiliyasizligini iqtisodiy tahlil qilishning metodologik asosjarini ishlab chiqish, bankrot boiish ehtimolligini boshlang‘ich davrida aniqlashga va shunga muvofiq voqealar noxush rivojlanishining oldini olish uchun zaruriy dasturlar ishlab chiqish imkoniyatini beruvchi bosh indikatorlarni aniqlash dolzarb hisoblanadi.
Mualliflarning fikriga ko‘ra qobihyasiz korxonalarni tahlil qilishning uchta asosiy yo‘nalishlarini ajratish mumkin.
Birinchi yo‘nalish qarzdordor moliyaviy holatining tahlili uning loiovga qobiliyatiik imkoniyatini aniqlashga moijallangan. Bunday hoiatda iqtisodiy tahlil jarayonida korxonani moliyaviy sogiom­lashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqiladi va ularning korxona xo‘jalik faoliyati o‘zgarishiga ta’sir qilishi baholanadi. Bunday chora-ladbirlarning natijasida korxonaning bankrotiik ishi to‘xtatilishi va o‘z ish faoliyatini davom ettirishi kerak bo‘ladi. To‘liq rnoliyaviy barqarorlik shunda keladiki, qachonki korxona o‘zining iqtisodiy rivojlanishi jarayonida rnoliyaviy muvozanatni ta’minlasa.
Ikkinchi yo‘nalish fiktiv yoki atayiab bankrot qilinganlik alomatlari mavjudligi to‘g‘risida xulosa berishga imkon beruvchi, atayiab qilina-digan bankrotlikning xo‘jalik mexanizmi tahlilini o‘z ichiga oladi.
Uchinchi yo‘nalishni shunday korxonalarga nisbatan ishlatish mumkin-ki, korxona rnoliyaviy holatining tahlili uning to‘lov qobi-liyatini tiklash mumkin emasligini aniqlagan bo‘lsa va hakamlik sudi qarzdorni bankrot deb topish to‘g‘risida qaror qabul qilgan bo‘lsa. Bunday holatda alohida e’tibor qobiliyasiz korxona biznesini baholash samaradorligini taxlil qilishga qaratiladi.
Ammo bajarilgan rasmiylashtirilgan tahiiliy hisob-kitoblar natijasi u yoki bu qarorni qabul qilish uchun yagona va shak-shubhasiz mezon bo‘lmasligi kerak.
Kritik rnoliyaviy holatni aniqlasb analitik hisob va buxgalterlik hisobot ma’lumotlariga asoslangan bo‘lishi mumkin. SHakllantirilgan va shakllantirilmagan tartiblar muvofiqligining zaruriyati taxliliy xujjatlarni tayyorlash va rnoliyaviy holatni tahlil qilish tartiblarida o‘z o‘rniga ega. Ular har doim qat’iy bir ko‘rinishda bo‘lmay, balki shakli va mohiyatiga qarab to‘g‘rilash mumkin. Aynan shunday yondashuv bozor iqtisodi sharoitida korxonalarning faoliyat yuritish mantig‘iga muvofiq keladi.
To‘lov qobiliyatini qayta tiklash uchun boshqaruv qarorlarini qabul qilishda tahiiliy hisob-kitoblar asos bo‘lib hisoblanadi, ammo yakuniy variant qo‘shimcha omillarni inobatga olgan holda qabul qilinishi kerak. SHu bois korxonalarni rnoliyaviy sog‘lomlashtirish maqsadida oldindan va bashoratli tahlil qilish ko‘rsatkichlarni atroflicha tanlash talab qilinadi.
Moliyaviy holat — bu keng tushuncha bo‘lib, korxonaning barcha funksional bo‘limlar faoliyati natijasini umumlashtiradi. Bankrotlik (qobiliyasizlik) — korxona moliyaviy holatining shunday ko‘rsatkichi bo‘lib, u korxonaning nafaqat to‘lov qobiliyatini yo‘qotganligini balki barcha tashkiliy bloklarning birgalikdagi ish natijasining qoniqarsizligini ko‘rsatadi.
Moliyaviy holat umumiy olganda — bu ichki korxona jarayonlar va pul mablag‘lari shaklidagi natijalarning ko‘po‘lchamli xarakteristikasidir. SHundan kelib chiqib odatda «ishlab chiqarish holati» yoki «korxonaning marketing holati» deb aytilmaydi.
O‘z ish faoliyatini davom ettirishi kerak bo‘ladi. To‘liq rnoliyaviy barqarorlik shunda keladiki, qachonki korxona o‘zining iqtisodiy rivojlanishi jarayonida rnoliyaviy muvozanatni ta’minlasa.
Ikkinchi yo‘nalish fiktiv yoki atayiab bankrot qilinganlik alomatlari mavjudligi to‘g‘risida xulosa berishga imkon beruvchi, atayiab qilina-digan bankrotlikning xo‘jalik mexanizmi tahlilini o‘z ichiga oladi.
Uchinchi yo‘nalishni shunday korxonalarga nisbatan ishlatish mumkin-ki, korxona rnoliyaviy holatining tahlili uning to‘lov qobi-liyatini tiklash mumkin emasligini aniqlagan bo‘lsa va hakamlik sudi qarzdorni bankrot deb topish to‘g‘risida qaror qabul qilgan bo‘lsa. Bunday holatda alohida e’tibor qobiliyasiz korxona biznesini baholash samaradorligini taxlil qilishga qaratiladi.
Ammo bajarilgan rasmiylashtirilgan tahiiliy hisob-kitoblar natijasi u yoki bu qarorni qabul qilish uchun yagona va shak-shubhasiz mezon bo‘lmasligi kerak.
Kritik rnoliyaviy holatni aniqlasb analitik hisob va buxgalterlik hisobot ma’lumotlariga asoslangan bo‘lishi mumkin. SHakllantirilgan va shakllantirilmagan tartiblar muvofiqligining zaruriyati taxliliy xujjatlarni tayyorlash va rnoliyaviy holatni tahlil qilish tartiblarida o‘z o‘rniga ega. Ular har doim qat’iy bir ko‘rinishda bo‘lmay, balki shakli va mohiyatiga qarab to‘g‘rilash mumkin. Aynan shunday yondashuv bozor iqtisodi sharoitida korxonalarning faoliyat yuritish mantig‘iga muvofiq keladi.
To‘lov qobiliyatini qayta tiklash uchun boshqaruv qarorlarini qabul qilishda tahiiliy hisob-kitoblar asos bo‘lib hisoblanadi, ammo yakuniy variant qo‘shimcha omillarni inobatga olgan holda qabul qilinishi kerak. SHu bois korxonalarni rnoliyaviy sog‘lomlashtirish maqsadida oldindan va bashoratli tahlil qilish ko‘rsatkichlarni atroflicha tanlash talab qilinadi.
Moliyaviy holat — bu keng tushuncha bo‘lib, korxonaning barcha funksional bo‘limlar faoliyati natijasini umumlashtiradi. Bankrotlik (qobiliyasizlik) — korxona moliyaviy holatining shunday ko‘rsatkichi bo‘lib, u korxonaning nafaqat to‘lov qobiliyatini yo‘qotganligini balki barcha tashkiliy bloklarning birgalikdagi ish natijasining qoniqarsizligini ko‘rsatadi.
Moliyaviy holat umumiy olganda — bu ichki korxona jarayonlar va pul mablag‘lari shaklidagi natijalarning ko‘po‘lchamli xarakteristi-kasldir. SHundan kelib chiqib odatda «ishlab chiqarish holati» yoki «korxonaning marketing holati» deb aytilmaydi.
Qarzdorning moliyaviy holati qonunchilikka va qonunosti xujjatlarga (uslubiy yo‘riqnoma, tartiblar) muvofiq ma’lum belgilarga qarab amalga oshiriladi.
Ushbu xujjatlar to‘lovga qobiliyasiz korxonalar balansining qoniqarsiz tarkibini aniqlash bo‘yicha mezonlar tizimiga kiritilgan ko‘rsatkichlarni hisob-kitob qilish uslublarini va ularning to‘lovga qobiliyatliligini tiklashning real imkoniyatlarini baholashni o‘z ichiga oladi, shuningdek balans tarkibini tahlil qilishga va korxona mo­liyaviy holatini baholashga bir qator uslubiy yondashuvlarni tavsiya qiladi.
Bankrotlik jarayoni qo‘llashning Ichi bosqichida sud tomonidan tasdiqlangan vaqtinchalik boshqaruvchi qarzdorning moliyaviy holatini taxlil qilishi, to‘lov qobiliyatini tiklay olish imkoniyati mavjud yoki yo‘qligini aniqlashi lozim.
Jahon amaliyotida iqtisodiy nochor korxonalar moliyaviy holatini aniqlash va uni diagnostikasini amalga oshirishda bir qator modellardan foydalanadi.
Bunday modellar sirasiga Altmanning 3 va 5 omilli modelini kiritishimiz mumkin. Altman modeli (5 omilli) korxonalarning kredit olish qobiliyati indeksining ko‘p omilli regresion tenglamasini o‘zida ifodalaydi.
Bu tenglama quyidagicha bo‘ladi: