Sanoat ishlab chiqarishini tashkil etish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

ANDIJON MASHINASOLIK INSTITUTI

“SANOAT ISHLAB CHIQARISHINI TASHKIL ETISH” KAFEDRASI

“BUXGALTERIYA HISOBI”

fanidan

o‘quv –uslubiy majmua

Bilim sohasi:	200 000	Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq
Ta`lim soha	230 000	Iqtisod
Ta’lim yo’nalishi:	5230900	Buxgalteriya hisobi va audit (tarmoqlar bo`yicha)

Andijon-

Fanning O‘quv-uslubiy majmuasi O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2017 yilning 1 martidagi 107-sonli buyrug‘ining ilovasida ko‘rsatilgan “Oliy ta’lim o‘quv rejalari fanlarining yangi o‘quv – uslubiy majmualarni tayyorlash bo‘yicha Uslubiy Ko‘rsatma” asosida ishlab chiqilgan.

Tuzuvchi:
G. Sativaldiyeva		-	AndMI “Sanoat ishlab chiqarishini tashkil etish ” kafedrasi assistenti
	Tаqrizchilаr:
	Mamajonov	–	AndQXI “Agroiqtisodiyotda buxgalteriya hisobi” kafedrasi dotsenti, i.f.n.
	Abdullayev A. -	–	AndMI «Sanoat ishlab chiqarishini tashkil etish» kafedrasi professori, i.f.d.

Fanning o‘quv uslubiy majmuasi Andijon mashinasozlik institutining o‘quv-uslubiy kengashi tomonidan ko‘rib chiqilgan va foydalanishga tavsiya etilgan (20 yil “______” ___________ - sonli bayonnoma)

Instituto‘quv - uslubiy kengashi raisi: _____________Q.M. Ermatov

MUNDARIJA

1.	O‘quv materiallar:	betlar
1.1.	Ma’ruza matnlari
1.2.	Seminar mashg‘ulotlarnibajarishboyichauslubiyko‘rsatma.
2.	Mustaqil ta’lim mashg‘ulotlari:
2.1.	Mustaqil ta’lim bo‘yicha uslubiy ko‘rsatma.
3.	Glossariy
4.	Ilovalar:
4.1.	Fan dasturi.
4.2.	Sillabus(Ishchio‘quvdastur).
4.3.	Tarqatma materiallar.
4.4.	Testlar.
4.5.	Ishchi o‘quv dasturiga muvofiq baholash mezonlarini qo‘llash bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar.
4.6.	Fanning o‘ziga xosligiga qarab o‘rganish bo’yicha boshqa materiallar.
4.7.	O‘UM ning elektron varianti.

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI

“SANOAT ISHLAB CHIQARISHINI TASHKIL ETISH” KAFEDRASI

“BUXGALTERIYA HISOBI”

fanidan

O’QUV MATERIALLARI

Andijon

MAVZU№ 1. BUXGALTER KASBINING TADRIJIY RIVOJLANISHI

1.Buxgalteriya hisobining paydo bo’lishi va tarixiy rivojlanishi.

2.Buxgalteriya hisobining maktablari.

3.Xo’jalik hisobi to’g’risida umumiy tushuncha va unga qo’yiladigan talablar.
1.Buxgalteriya hisobining paydo bo’lishi va tarixiy rivojlanishi.

Rivojlangan buxgalteriya tizimining dastlabki izlari Qadimgi Misrda topilgan. Bir necha ming yil oldin, iqtisodiy faoliyat faktlari papirus varaqalarida qayd etilgan bo’lib, ularning uzunligi 4-5 metrga etgan. Ushbu shakl buxgalteriya hisobining jadval shaklini oldindan belgilab qo’ygan. Buxgalteriya jadvallari ustunlariga har xil qiymatlar to’g’risidagi ma’lumotlar kiritildi va chiziqlar ularning miqdoriy harakati qayd etilgan kunlarni belgilab berdi.

Misr fir’avnlarining birinchi va ikkinchi sulolalari davrida (miloddan avvalgi 3400-2980), har ikki yilda har bir mulkni inventarizatsiya qilish amalga oshirilib, keyinchalik u joriy hisobvaraq bilan almashtirildi. Buxgalteriya hisobining maqsadi endi mulk qiymatlarini ro’yxatga olish emas, balki operatsiyalarning ishonchliligini tekshirish edi. Tranzaktsiyaning haqiqati yozuvlarni yuritishga mas’ul bo’lgan uch kishi tomonidan ro’yxatdan o’tkazildi. Ularni birinchi buxgalterlar deb atash mumkin. Bir kishi ombordan chiqarilishi rejalashtirilgan qimmatbaho buyumlar sonini, ikkinchisi chiqarilgan tovarlarning haqiqiy miqdorini qayd etdi, uchinchisi, qayd etilgan raqamlarni tekshirib, papirusdagi chiziqdan tashqarida topilgan og’ishlarni qayd etdi. Har kuni qancha tovar kelib tushganligi to’g’risida xulosalar tuzilgan va hattoki o’sha kunlarda ham balans tushunchasi mavjud bo’lib, u har kuni namoyish etilib, hisobot davri oxiriga qadar xulosa qilingan.

Tarixchilar aynan qadimgi Misrda iqtisodiyotdagi qadriyatlar harakatini aniq tavsiflashdan iborat buxgalteriya hisobining ko’zgu naturalistik tushunchasi paydo bo’lgan deb ta’kidlaydilar. Misrda topilgan hujjatlar shuni ko’rsatadiki, sistematik yozuv u erda xronologik yozuvdan oldin paydo bo’lgan.

Tarixiy tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, Qadimgi Bobilda xronologik va tizimli yozuvlar bir vaqtning o’zida paydo bo’lgan, bu esa qazish ishlari paytida topilgan yozuvlardan dalolat beradi. Tarixiy qazishmalarga qaraganda, bobilliklar iqtisodiy hayot faktlarini quyidagi xususiyatlarga ko’ra aks ettirishgan:

- qabul qilingan tovarlarning miqdori va turi;

- ular kelgan kishining ismi;

- qabul qiluvchining nomi;

- bitim tuzilgan sana.

Hisob-kitoblar indeks kartalari bo’lib xizmat qilgan gil lavhalarda olib borilgan bo’lib, ularga qamish tayoqchalari bilan yozuvlar qilingan. Qaydlar tuzilgandan so’ng, planshetlar qamish savatlarda saqlanib, qopqoq bilan yopilgan va arqon bilan bog’langan. Arqonga loy bo’lagi osib qo’yilgan, unda saqlangan hujjatlar soni ko’rsatilgan. Shuningdek, buxgalterlar ish haqini rasmiylashtirdilar. U natura shaklida chiqarilgan (masalan, don). Bayonnomalar ish haqi berish uchun mas’ul shaxs tomonidan imzolangan.

Qadimgi Bobilda mehnat hisobi quyidagicha olib borilgan. Nazoratchilar kerakli miqdordagi ishchilarga tegishli "xizmat" bilan ariza yozib, unda olingan ma’lumotlarni tuzatdilar va ular uchun mahsulotlarni hisoblab chiqdilar. Nazoratchilar bajarilgan ishlar miqdori va ishga kelmaslik sabablari ko’rsatilgan hisobot kartasini saqlashdi. Tasdiqlangan va "xizmat" xodimlari tomonidan tekshirilgandan so’ng hujjatlar arxivga saqlash uchun topshirildi.

Qadimgi Bobilda moddiy qadriyatlar Misrga qaraganda boshqacha tarzda hisobga olinadi. Qabul qilish va xarajat hujjatlari alohida tuzilgan. Ma’lumotlar nomlari bo’yicha guruhlangan ayrim turlari tovarlar yoki qimmatbaho buyumlar. Tovar aylanmasi bo’yicha balans ko’rsatildi, u dastlabki qoldiq bilan yakunlandi va olingan natija tovarlarning haqiqiy mavjudligi bilan taqqoslandi. Aynan shu yozuvlarda zamonaviy buxgalteriyada qo’llaniladigan sintetik va analitik buxgalteriya paydo bo’ldi. Qadimgi Bobilda ham buxgalteriya hisobi bo’yicha maxsus qonunchilik mavjud bo’lib, u cherkovlarga davlat buxgalteriyasini, savdogarlar - buxgalteriya hisobini yuritishni buyurgan. Yozma kvitansiyasiz pul o’tkazish haqiqiy emas deb topildi.

Ilm-fan tarixi insoniyatning kognitiv faoliyatining ko’p asrlik rivojlanishining aksidir. Bu sizga muammolarni shakllantirish jarayoni va ularning echimlarini ko’rsatishga, yangi narsalarni ob’ektiv baholashga o’rgatishga imkon beradi. Buxgalteriya hisobi tarixini o’rganib, buxgalter uni o’zgartira olmaydi, lekin uni qayta ko’rib chiqishga qodir.

Buxgalteriya hisoboti olti ming yil oldin insoniyat tsivilizatsiyasidan kelib chiqqan. Va uning birinchi qadamlari tarix uchun juda katta oqibatlarga olib keldi. Iqtisodiy hayotning ehtiyojlari buxgalteriya hisobining rivojlanishiga sabab bo’ldi, bu esa o’z navbatida tsivilizatsiyaning o’sishini rag’batlantirdi, ayniqsa uning yozuv va matematika kabi ajralmas qismlari.

Ushbu ishda buxgalteriya hisobining paydo bo’lishi tarixi, buxgalteriya hisobining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari o’rganilgan.