Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

Т

ж
н

bu erda:

T_x – xaqiy xizmat davri; T_nnormativ xizmat davri.

Pul ifodada emirilish darajasi quyidagicha aniqlanadi:

^Еж ^{ Афе}*100%
^Афб

bu erda:

A_fe – asosiy fondlarning emirilish qiymati;
A_fb – asosiy fondlarning boshlang‘ich qiymati.


Asosiy fondlar jismoniy (moddiy) emirilishdan tashqari yana ma’naviy emirilishiga ham uchraydilar. Ma’naviy emirilish dastgoh va apparatlarning tabiiy xususiyatlariga ta’sir etmaydi. Ma’naviy eskirish, asosan, texnik taraqqiyot tufayli mehnat sarfini kamaytiruvchi, yangi, unumliroq, sermahsul, avzalroq mehnat vositala
rni yaratilishi natijasida yoki asosiy fondlar son jixatdan ko‘payib ketishi tufayli ularning qiymati arzonlashishi orqali hosil bo‘ladi yoki vujudga keladi.
Demak, asosiy fondlarning ayrim elementlari jismoniy va ma’naviy emirilish natijasida ishlab chiqarish doirasidan chiqariladilar.
Ma’naviy eskirgan asosiy fondlar vaqtida o‘zgartirilmasa, bozor raqobati sharoitida o‘ta yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan xol – qimmatroq va sifati pastroq maxsulot ishlab chiqarilishiga olib keladi.
Amortizatsiya normasining hisobi quyidagicha:


^Н а ^{ А}фб ^Л*100%
^Ти*Афб

bu erda:

A_fb – asosiy fondlarning boshlang‘ich qiymati, so‘m;
L – asosiy fondlarning likvid qiymati, so‘m;
T_i – asosiy fondlarning xizmat davri (normativ amartizatsion davr) yil.


Amortizatsiya normasi asosiy fondlar ishlab chiqargan mahsulotga xar yili o‘z balans qiymatlaridan qancha miqdorini o‘tkazishini belgilab beradi.
Amortizatsiya ajratmalar jamini – A (so‘m) amortizatsiya normalar va asosiy fondlarning o‘rtacha-yillik qiymatlari asosida xisoblash mumkin:


A=N_a*Af_o‘.y. so‘m


Asosiy fondlarning o‘rtacha-yillik qiymatlari boshlang‘ich, qayta baholashdan so‘ng, tiklangan qiymatlari bo‘yicha va yil mobaynida asosiy fondlar ishlangan vaqtini inobatga olgan xolda hisoblanadi.
Af_y.b. – asosiy fondlarning yil boshidagi qiymati, so‘m;
Af_k – kiritilgan asosiy fondlar, so‘m;
Af_d – demontaj qilingan (chiqarilgan) asosiy fondlar, so‘m.
Korxonalar tasdiqlangan amortizatsiya normalarga nisbatan pasaytirilgan yoki tezlashtirilgan amortizatsiya normalarni qo‘llashga xaqli, ammo tezlashtirilgan amortizatsiya normasining koeffitsienti 2-dan oshmasligi kerak.
Amortizatsiya ajratmalarining xisobi kuyidagicha: A=Af/Tn
A= (Af-L)/Tn A=(Af-Rm-L)/Tn
Bu erda Rm – modernizatsiya eki rekonstruksiya bo’yicha sarflar, sum.
Amortizatsiya ajratmalar umumiy summasi ishlab chiqarish xarajatlar tizimiga kiritiladi. Mahsulot sotilgandan so‘ng korxona amortizatsiya ajratmalaridan mustaqil ravishda o‘zi foydalanadi (korxonani kengaytiri, asosiy fondlarni qayta tiklash va modernizatsiyalashtirishga ishlatadi).
Bozor munosabatlari sharoitda amortizatsiya ajratmalar miqdori korxona iqtisodiyotiga katta ta’sir etadi. Ajratmalarning balandligi ishlab chiqarish sarflarini o‘sishiga olib keladi, natijada mahsulot raqobatbardoshligi va foyda hajmini pasayib ketishiga olib keladi.