Саноат 4 ва ижтимоий соҳа тушунчаларининг мазмуни

4.2. IoT texnologiyalarining umumiy arxitekturasi 
●
IoT arxitekturasi qatlamlari asosan 3, 4 va 5 qatlamli bo’ladi.
●
3 qatlamli IoT arxitekturasi:
●
Qabul qilish qatlami(sensorlar va datchiklar)
●
Tarmoq qatlami(sensonlar va datchiklar, komyuterlarni o’zaro bog’lash)
●
Dasturiy qatlami(foydalanuvchiga xizmat ko’rsatuvchi dasturlarni ishga 
tushiradi.

---

04.03.2022
12
4.2. IoT texnologiyalarining umumiy arxitekturasi 
●
4 qatlamli arxitektura:
●
Dasturiy ta’minot qatlami( foydalanuvchini avtorizatsiya qilish, dasturiy 
ta’minotni ishga tushirish);
●
Ma’lumotlarni qayta ishlash qatlami(foydalanuvchi tomonidan kiritilgan 
ma’lumotlarni tekshirish va qayta ishlash);
●
Tarmoq qatlam( sensorlarni o’zaro bog’lash);
●
Qabul qilish qatlami(IoT sensorlarini tanib olish va ulardan 
ma’lumotlarni qayta ishlash qatlamiga uzatish

---

04.03.2022
13
4.2. IoT texnologiyalarining umumiy arxitekturasi 
●
5 qatlamli arxitektura:
●
3 qatlamli arxitekturaga qayta ishlash ba biznes qatlamlarini qo’shish 
orqali hosil bo’ladi.
●
Qayta ishlash qatlami ma’lumotlarni qayta ishlash, tahlil qilish va 
saqlashni bulutli texnologiyalar orqali amalga oshiradi.
●
Biznes qatlami butun IoT tizimini boshqarish, savdo sotiq ishlab 
chiqarish va foydalanuvchilar to’g’risidagi ma’lumotlarni boshqarish 
imkoniyatini beradi.

---

1
Sanoat Internet tizimlarini loyihalash
Reja:
1.Sanoat tarmoqlari evolyutsiyasi.
2.Sanoatda simsiz tarmoqlar.

---

2
1.
Sanoat tarmoqlari evolyutsiyasi.
●
Mobil tarmoqlari evolyutsiyasi.
●
1g tarmog’i Nippon telegraph and telephone(NTT) yapon 
kompaniyasi tomonidan 1979 yilda ishga tushirilgan. 
1984 yilda ushbu tarmoq butun Yaponiyani qamrab oldi.
●
1983 yilda AQSH ham ushbu tarmoq operatsiyalarini 
ma’qullaydi va Motorolla kompaniyasining DynaTAC 
modeli birinchi mobil telefonlari paydo bo’ladi.

---

3
1.
Sanoat tarmoqlari evolyutsiyasi.
●
1g tarmog’ining katta kamchiligi sifatida qamrov 
darajasining kichikligi va ovoz sifatining past ekanligini 
aytish 
mumkin. 
Bundan 
tashqari 
qo’ng’iroqlar 
shifrlanmagan 
va 
shu 
sababli 
istalgan 
kishi 
boshqalarning suhbatini eshitishi mumkin edi.Shunga 
qaramay 1990 yilgacha DynaTAC mobil telefoni dunyo 
bo’ylab 20 million dona sotilgan.

---

4
1.
Sanoat tarmoqlari evolyutsiyasi.
●
1991 yilda Finlandiyada GSM standarti bo’yicha yangi 
ikkinchi avlod mobil tarmoqlari 2G ishga tushirildi. 2G 
ovozlar 
nisbatan 
sifatli 
bo’lgan 
va 
ular 
shifrlangan.Bundan tashqari, insonlar endi tekst bilan 
birgalikda rasmlar va MMSlar yuborishi mumkin bo’ldi. 
Avvaliga 2G tezligi 9,6 kbit/s bo’lgan bo’lsada, 
keyinchalik uning tezligi 500kbit/s gacha chiqdi.

---

5
1.
Sanoat tarmoqlari evolyutsiyasi.
3G tarmog’i ham NTT tomonidan 2001 yilda ishga tushirildi. 
Uning 
asosiy 
maqsadi 
dunyodagi 
barcha 
tarmoq 
ta’minotchilarini standarlashtirilgan protokollar orqali tarmoq 
orqali bog’lanishini ta’minlash bo’lgan. 3Gning ma’lumot 
almashuv quvvati 2G ga nisbatan 4 marta tez va unda video 
konferensiya hamda video striming qilish imkoniyati mavjud 
bo’lgan.

---

6
1.
Sanoat tarmoqlari evolyutsiyasi.
4G tarmog’i ilk marta 2009 yilda Norvegiya va Shvetsiyada 
ishga tushirildi. Unda video strimingni sifati 3G ga nisbatan 
ancha yuqoriligi bilan farq qilgan. 4G tarmog’ida tezlik 1 
gigabit sekundigacha borgan. 2G dan 3G ga o’tishda faqatgina 
simkartalar o’zgartirilgan bo’lsa, 4Gga o’tishda telefon 
apparati maxsus adapterga ega bo’lishi kerak edi. Aynan shu 
tarmoqning paydo Apple kompaniyasining rivojlanishiga katta 
hissa qo’shgan.

---

7
1.
Sanoat tarmoqlari evolyutsiyasi.
5G tarmog’i Janubiy Koreada 2019 yilda ishga tushirilgan. 4G 
tarmog’idan ham 10 barobar tez bo’lib 10 gigabit sekundiga 
tezlikkacha erishishi mumkin. Bundan tashqari bu tarmoq 
sig’imi ancha katta bir vaqtning o’zida bir nechta qurilmalar 
parallel ravishda ma’lumot almashish imkoniyatiga ega 
bo’ladi.

---

8
Internetning ishlash prinsipi
Internetdan foydalanish uchun yuboriladigan ma’lumotlar 
avvalambor kichkina bo’laklar-paketlarga bo’lib olinadi. 
Ma’lumotlar modemlar orqali ISP (lokal Internet ta’minotchi) 
ga yuboriladi. ISP lar o’z navbatida ma’lumotlarni uzoq 
masofaga xizmat ko’rsatuvchi yirik internet provayderlar(Tata, 
C&W, Telia kabi kompaniyalar) ga yuboradi. Bu 
kompaniyalar BGP(border gateway protokol) yordamida 
individual tarmoqlarga ulanib tegishli ISPga boradi va u 
yerdan qabul qiluvchiga yuboriladi.

---

9
Tarmoq protokollari
●
TCP (transmission control protocol) bu protokol odatda 
ma’lumotlarni yuborishda yuqori aniqlik talab qilinganda 
ishlatiladi. Masalan, rasmlar va foydalanuvchilar o’rtasida 
yozishmalarda foydalaniladi. Bu protokolga ko’ra yuboruvchi 
terminal qabul qiluvchi terminalga synck deb ataluvchi xabar 
yuboradi, qabul qiluvchi synck ack deb qayta xabar yuborsa, 
yuboruvchi ack deb xabar yuboradi va ma’lumotlar 
almashinuvi boshlanadi. TCP da paketlar kamida 20 bayt va 
ko’pida 60 bayt bo’ladi va nisbatan sekin tezlikka ega.

---

10
Tarmoq protokollari
●
UDP(User datagram protocol) esa ma’lumotlar aniqligi uncha 
muhim bo’lmagan va aloqada tezlikni ta’minlash asosiy 
maqsad bo’lsa ishlatiladi( ovozli va video aloqada). Bu 
protokolda qabul qiluvchi terminal bilan avval boshdan hech 
qanday ma’lumotni qabul qilish bo’yicha tekshirish olib 
borilmaydi va ma’lumotlar birdaniga yuboriladi. Bunda 
ma’lumotlarning bir qismi yo’lda yo’qolishi mumkin, lekin bu 
protokol yuqori tarmoq tezligini ta’minlaydi. 

---

11
Tarmoq protokollari
HTTPS (hypertext Transfer Protocol Secure) ushbu protokol 443 TCP port orqali 
ma’lumotlarni uzatadi. Bunda ma’lumotlar TLS(transport layer security) protokoli 
yordamida shifrlanib uzatiladi. Klient va server o’rtasida xavfsiz bog’lanishni ta’minlashda 
quyidagi algoritm amal qiladi:
●
Klient serverdan xavfsiz bog’lanishni tasdiqlash haqida so’rov yuboradi.
●
Klient shifrlash algoritmlari va xesh funksiyalar ro’yxatini serverga yuboradi
●
Server ro’yxatdan eng ishonchli algoritmlarni tanlaydi va klientga tanlovi haqida xabar 
yuboradi.
●
Server klientga raqamli sertifikatni yuboradi. Bu sertifikatda server nomi, sertifikatlash 
markazi nomi va ochiq kalit bo’ladi.
●
Klient server tomonidan yuborilgan sertifikatni sertifikatsiyalash markazlari saytlaridan 
tekshiradi.
●
Agar hammasi joyida bo’lsa, Diffi-Helman protokoli bo’yicha bir seansli shifrlash kaliti 
yaratiladi va xavfsiz aloqa o’rnatiladi.

---

12
Tarmoq protokollari
Diffi Helman protokoli simmetrik kriptografik protokol turi 
bo’lib u tarmoq terminallari o’rtasida shifrlangan kalit 
yaratishga mo’ljalangan.

---

13
2.Sanoatda simsiz tarmoqlar.
WSN (wireless sensor network) simsiz tarmoqlar 
infratuzilmasi bo’lib, ushbu tarmoq ko’p miqdordagi 
sensorlarning tarmoqga ulanishi orqali hosil bo’ladi. Odatda 
ushbu 
tarmoqdan 
atrof 
muhitni 
o’rganishda 
keng 
foydalaniladi. Barcha sensorlar Bazaviy stansiyaga ma’lumot 
yuboradi, u esa ma’lumotlarni qayta ishlab internet orqali 
foydalanuvchiga jo’natadi.

---

14
2.Sanoatda simsiz tarmoqlar.
●
WSN IoT da, xavfsizlikni ta’minlashda, atrof muhit 
temperaturasini o’lchashda, qishloq xo’jaligi va hklarda 
foydalaniladi.

---

15
2.Sanoatda simsiz tarmoqlar.
WSN 4 ta asosiy komponentlardan tashkil topadi:
●
Sensorlar(tashqi muhit haqida ma’lumot uzatadi);
●
Radio bo’ginlar(sensorlardan ma’lumotni qabul qiladi);
●
WLAN nuqtalari(Radio bo’g’inlar ma’lumotini internet orqali 
jo’natadi)
●
Qayta ishlovchi dastur(WLAN nuqtalari orqali yuborilgan 
ma’lumotni qayta foydalanuvchiga tushunarli tilga o’giradi.)

---

16

---

1