Самиғов Нигматджон Абдурахимович Хасанова Мухаббат Қодировна Зокиров Жамолиддин Сайфутдинович

3-ИШ. ШАҒАЛ ТОШ ЗАРРАЧАЛАРИ ОРАСИДАГИ БЎШЛИҚНИ АНИҚЛАШ 
Шағал тошнинг орасидаги бўшлиқлар шағалнинг аввалдан ҳисоблаб чиқарилган 
зичлик кўрсаткичи бўйича аниқланади. Шағалнинг зичлиги (ҳажм бўйича % да) формула 
ѐрдамида 0,1% гача аниқликда ҳисоблаб чиқарилади. 
Шағал тошнинг уйма зичлиги-. . . г/см
3
. 
Шағалнинг тўкилган ўртача зичлиги- . . . . г/см
3
. 
Бўшлиқ (ҳажм бўйича)- . . . %. 
Ҳисоблаш формуласи: 
%
100
1
х
т
q
V
 

---

83 
4-ИШ. ШАҒАЛ ТОШ НАМЛИГИНИ АНИҚЛАШ 
Асбоб ва ускуналар. 
Қуритиш жавони, тарози, куракча, вақт ўлчагич.
Ишлаш тартиби.
Шағалнинг намлик даражаси қуйидагича аниқланади: шағалнинг 
ўртача намунасидан тарозида икки марта ва ҳар гал камида 500 г дан (1 г гача аниқликда) 
тортиб олиниб, айрим-айрим ҳолда ясси идишларга тўкилади-да, қуритиш жавонида, то 
вазни ўзгармайдиган бўлгунча 110±5°С ҳароратда қуритилади. Қуритиш жараѐнида 
шағални ҳар 30 минутда металл куракча ѐрдамида аралаштириб туриш тавсия этилади. 
Шағал қуригач, совитилади ва тарозида тортилади. Унинг намлик даражаси W 
(массаси бўйича % ҳисобида) формула ѐрдамида ҳисобланади.
№ 
Масса, г 
% 
идиш 
идиш билан шағал 
қуритилгандан кейин идиш билан шағал 
1 
2 
Ҳисоблаш формуласи: 
%;
100
2
2
1
m
m
m
W
Бу ерда:
1
m
-
хўл қум массаси, г; 

2
m -қуруқ қум массаси, г. 
5-ИШ. ШАҒАЛ ТАРКИБИДАГИ ЧАНГ АРАЛАШМАЛАРИНИ АНИҚЛАШ 
Техникавий талаблар. 
Шағалдаги чангсимон зарралар, гил ва лойқа зарралари 
зарарли аралашма ҳисобланади. Улар шағал доналарини қоплаб олган бўлади, уларнинг 
цементтош билан тишлашувига халал беради, бундан ташқари бетон қоришмасииинг 
сувга талабинн оширади, бетоннинг мустаҳкамлигини ва совуққа бардошлилигини 
пасайтиради. Шағалдаги бундай аралашмаларнинг умумий миқдори шағални сувда ивитиш 
йўли билан аниқланади. Шағал ивитилганида мазкур аралашмалар (0,05 мм дан майдароқ 
зарралар) шағал зарраларидан кўра секинроқ чўкади, шу туфайли уларни шағалдан 
осонликча ажратиб олиш мумкин. 
Асбоб ва ускуналар. 
Идиш, тарози, қуритиш жавони, вақт ўлчагич, сув, шиша 
таѐқча. 
Ишлаш тартиби. 
Шағалдан уларни (чангсимон зарраларини) ажратиб олиш 
тартиби қуйидагича: массаси ўзгармайдиган бўлгунча қуритилган ва эланган (ғалвир 
кўзларининг диаметри 5 мм) намунадан тарозида 1000 г тортнб олиниб, идишга солинади 
ва устига сув қуйилади. Сув сатҳи шағал қатлами юзидан тахминан 200 мм юқори бўлиши 
лозим. Шағал 2 соат ивитиб қўйилади, уни даврий равишда шиша таѐқча билан 
аралаштириб турилади, 2 соатдан кейин шағал жадал қориштирилиб, сўнгра 2 минутча 
тиндирилади, лойқа сув идишнинг пастки қисмидаги икки тешикдан бошқа идишга 
бўшатиб олинади. Бунда шағал тепасида қолган сувнинг сатҳи 30 мм дан пасайиб 
кетмаслиги лозим, Бўшатиб олинган сув ўрнига идишга илгариги сатҳга етказиб тоза сув 
қуйилади, шағал яна шиша таѐқча билан қориштирилиб, 2 минутча тиндириб қўйилади ва 
лойқа сув юқорида айтилганидек, яна бўшатиб олинади. Идишдан тип-тиниқ сув туша 
бошлагунча шағал шу тариқа ювилаверади. Ювилган намуна то массаси ўзгармайдиган 
бўлгунча қуритилади ва зарарли аралашмаларининг умумий миқдори 0,1% гача аниқликда 
формула ѐрдамида ҳисобланади. 
Ҳисоблаш формуласи: 
%
100
1
2
1
m
m
m
W
Бу ерда:
1
m
- 
шағалнинг идишда ивитилгандан олдинги массаси, г;
Қуруқ ҳолдаги шағалнинг массаси, г 
Аралашмалар миқдори, % 
ювилишдан олдин 
ювилишдан сўнг 

---

84 

2
m - шағалнинг идишда ивитилгандан кейинги массаси, г.