Самиғов н. А. Бино

Анъанавий қурилиш қоришмалари

Қадимдан энг кўп тарқалган минерал боғловчи – оҳакдир. Оҳак хом – ашѐсининг ер юзида кенг тарқалгани пишириш технологиясининг соддалиги, олинган маҳсулотнинг ѐпиқ ҳолда узоқ муддат сақланиши, ундан кенг миқѐсда фойдаланиш имкониятини берган.
Оҳакдан материаллар, буюмлар ва кошинлар тайѐрлаш учун оҳак аввал махсус ҳандақларда 7-10 кун давомида сўндирилган ва ишлатиш учун қурилиш объектига махсус идишларда юборилган ѐки имконият бўлса, қурилиш майдонида тайѐрланган. Бунда сўндирилган оҳакнинг асосий қисми деворбоп, полбоп керамик ғишт ва блокларни, йўнилган тошларни теришда, сирланган ва сирланмаган керамик плиталар, кошинлар, терракоталарни ѐпиштиришда, бино ва иншоотлар пойдевор қисми учун мураккаб қоришмалар тайѐрлашда боғловчи сифатида ишлатилган. Бундай қоришмаларга қўйилган энг биринчи талаб, унинг таркибини тозалиги бўлган, яъни сўнмаган оҳак заррачалари минимумга келтирилган.
Оҳак боғловчисидан мураккаб қоришмалар олишда унинг таркибига куйдирилган созтупроқ, пишган ғишт кукуни ва ш.к. аралаштирилган. Бундай мураккаб таркибдаги қоришмалар вақт ўтиши билан юқори тартибли гидроминераллар ҳосил бўлиши ҳисобига етарлича мустаҳкам, намлик ва совуққа чидамли бўлган.
Оҳакли қоришмаларнинг намлик ва совуққа чидамлигини ошириш учун улар таркибига гидрофоблик хусусиятини берадиган табиий ва сунъий қўшимчалар киритилган. Табиий битум, қатрон эритмалари, елимлар, ўсимлик қайнатмалари, ѐғ чиқиндилари ва ш.к. оҳакли қоришмаларга қўшимча сифатида қўшилган.

1. Анъанавий қоришмаларнинг таркиби, хоссалари ва структураси

Самарқанд, Бухоро, Хива, Шаҳрисабз, Тошкент шаҳарлари архитектура ѐдгорликларининг техник ҳолатини ўрганиш бўйича илмий – тадқиқотларимиз шуни кўрсатадики, кўп ҳолларда ганч, гипс оҳак боғловчилари асосида мураккаб қоришмалар ишлатилган бўлиб, уларнинг ўртача маркаси 30-80 кг /см² (3-8 МПа) ни ташкил этади ва керамик ғиштлар, кошинлар билан адгезияси (ѐпишиш мустаҳкамлиги) эса ўртача 0,5 – 1,5 кг/см² (0,05 – 0,15 МПа) га тенгдир.
Шуни таъкидлаш зарурки, бундай қоришмалар ишлатилган вақтда маркаси ҳозирги кундагига нисбатан 5-10 марта кам бўлган ва вақт ўтиши давомида, мураккаб физик – кимѐвий жараѐнлар натижасида маркаси ортиб борган.
Кимѐвий жиҳатдан оҳак ва кукун тўлдирувчилар орасида вақт давомида реакция содир бўлган ва мустаҳкамлик, намлик, совуққа чидамликни оширувчи кичик тартибли силикатли, алюминатли ва ферритли гидроминераллар ҳосил бўлган.
Ишлатилган қоришмалар маркасининг керамик буюмлар маркасига яқинлиги, пластиклиги (майинлиги) бино ва иншоотлар зилзилабардошлигини таъминлаган. Ўзбекистон Республикаси худудидаги баъзи архитектура ѐдгорликлари ғишт териш қоришмаларининг асосий хоссалари 6.1-жадвалда келтирилди.
Архитектура ѐдгорликларида кўп ишлатилган минерал боғловчи – гипс ва ганчдир. Гипс тоши захираларининг кенг тарқалгани, осонликча боғловчилик хусусиятига эга бўлиши (140-170 ⁰ С да пиширилади), сув билан аралаштирилганда тез қотиб, мустаҳкамликка эришиши, осон ишлов бериш имконияти ва ш.к. хусусиятлари гипснинг тарихий обидаларда кенг миқѐсда ишлатилишини тақазо этган. Гипстошига табиий холатда созтупроқ (каолин) аралашган бўлиши ва у куйдирилганда майин боғловчи – ганчга айланиши аввалдан маълум бўлган. Гипс ва ганч обидаларни безашда тенги йўқ материал саналган. Ганч ўймакорлиги, панжара ва бошқа архитектура қисмларини қолиплаш шулар жумласидандир. Гипс ва ганч бино ва иншоотларнинг пол, девор, шип қисмларини безашда, хоналарни бўлиш учун
пардевор блоклари сифатида, ташқи карниз буюмлари олишда ишлатилган. Гипс ва ганчнинг қотишини секинлатиш мақсадида турли табиий ва сунъий сирт-актив моддалар жуда оз миқдорда (0,1-1%) қўшилган. Бундан ташқари улар бино ва иншоотлар чокларини тўлдиришда ҳам қўлланилган.