Samarqanddagi

---

Shohizinda

Shohizinda — 

Samarqanddagi

 

meʼmoriy

 

yodgorlik

 (

11

—

19-asrlar

); 

Afrosiyob

 tepaligi 

jan.da

joylashgan 

qabristondagi

 

maqbaralardan

 hamda 

masjid

, 

minora

 va 

madrasadan

 iborat 

ansambl

.

Shohizinda meʼmoriy majmuasi 

Qoraxoniylar

 sulolasi

tomonidan asos solingan.

Ularning eng qadimiysi 

Qusam ibn Abbos maqbarasi

 boʻlib, xalq

orasida Shohizinda (

tirik

 

shoh

) nomi bilan mashhur. Ansambl

bir-biri bilan yoʻlak orqali bogʻlangan 3 guruh 

binolardan

 iborat.

Quyi guruhdagi inshootlar 

Ulugʻbek

 oʻgʻli nomidan qurdirgan

Abdulaziz 

chortogʻi

 (

1434

—

35

), unga 

shim.dan

 Davlat qushbegi madrasasi (

1812

—

13

) tutash,

uning 

qarshisidagi

 

ayvonli

 masjid 

naqshlar

 bilan nafis bezatilgan. 40 bosqichli tik 

zinapoya

oʻrtaligʻining chap tomonida 

ziyoratxona

 va 

goʻrxonadan

 iborat 

qoʻshgumbazli

 maqbara (

15-asr

)

joylashgan.

Oʻrta guruhdagi binolar: 

Amirzoda maqbarasi

, 

Tugʻlu Tekin maqbarasi

, 

Shirinbeka ogʻo maqbarasi

,

uning qarshisida 

Temurning

 boshqa singlisi 

Turkan ogʻo maqbarasi

, 8 qirrali maqbara, 

Ali Nasafiy

---

maqbarasi

 kabilar.

Yuqori guruhdagi binolar: Ziyoratxona, uch qismdan iborat

masjid, 

Xoja Ahmad maqbarasi

, 1360—61 yillarda qurilgan

maqbara, Tuman ogʻo majmuasi (

1405

—

06

), 2 ta nomsiz

maqbara (

14asr

 oxiri)ning kiraverish devorigina saqlangan.

Shuningdek, Tamgʻoch Bugʻroxon madrasasi (

11-asr

), 

Amir

Burunduq maqbarasi

 (14-asr oxiri) kabilardir. Ansambl

tarkibidagi 20 dan ortiq inshootlar davlat muhofazasiga

olingan. 

19

—20-asrlarda ansamblning yana bir necha binolari

barpo etilgan. 

18-asrda

 vayron boʻlgan zina oʻrnida 40

pogʻonali

 

gʻishtin

 yangi 

zina

 

qurilgan

. 

Oʻzbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasining

 2004 yil 16 iyul 

qaroriga

 asosan Sh.

yodgorlik majmuasida katta koʻlamdagi 

taʼmirlash

 va

obodonlashtirish ishlari amalga oshirildi.

Yetti iqlimga ayon Samarqanddagi aziz zotlar jasadi qo‘yilgan

Shohi Zinda, ya’ni «Tirik-shoh» xonaqohi, o‘tmish ajdodlarimiz

tarixi va taqdirida alohida o‘rin tutadi.

Dastavval bu yerda XI asrdag Samarqanddagi ilk qoraxoniylar

davrida qurilgan «tirikshoh»ning maqbarasi bor edi.

[1]

Keyinchalik xuddi shu yerga 1066 yili Tamg‘ach Bo‘g‘raxon

madrasasi qurildi va unga tutash bir qator turkum majmua yuzaga keldi. XI-XII asrlarda

serhasham bezatilgan boshqa maqbaralar vujudga kela boshladi. Arxeologlar ulardan bir

nechtasini XIV asr inshoatlarining g‘arb tamonidagi yo‘lakdan qazib topdilar. Ular bezaklari bilan

Temur davri maqbaralaridan farq qilgan. O‘sha davrda ham, Qusam ibn Abbos maqbarasi

«muqqadas» hisoblanib ziyorat qilingan.

U ko‘hna Samarqandning janubiy qismida joylashgan bo‘lib, Sharq musulmonlarining muqaddas

ziyoratgohlaridandir. Bugungi kunda Afrosiyob nomi bilan mashhur hudud qariyb 220 ga yerni o‘z

bag‘riga oladi. Shu ulug‘ zaminda payg‘ambar avlodi 

Qusam ibn Abbos

 nomi bilan mashhur

ziyoratgoh tarkib topdi.

Shohi Zinda majmuasi XI asrda paydo bo‘lgan va bu yerdagi 20 dan ziyod maqbarada 44 lavha

bitilgan qabrotoshlardan iboratdir. Qariyb, tuqqiz asrdirki, O‘rta Osiyoning barcha shaharlari va

dunyoning turli go‘shalaridan tashrif buyurayotgan sayyohlar bu muqaddas maskanni ziyorat qilib

Tarixi

---

kelmoqdalar. Shohi Zinda majmuasi o‘ziga xos yo‘laklari va mahobatli binolari bilan sayyohlarni

o‘ziga maftun etadi.

Samarqandddagi mashhur zotlar xonaqohi o‘ziga xos va tengsizdir, u dovrug‘i olamga yoyilgan

Misr ehromlari, Toj Mahal qolaversa yetti mo‘jizaning biri desa bo‘ladigan maqbaralar turkumidir.

Shohi Zinda maqbarasida 

Qoraxoniylar

 va 

Temuriylar

 hamda din arboblari va peshvolari dafn

etilgan, u dastlab Samarqand din arboblari va hokimlari tomonidan XI asrda payg‘ambar

Muhammad (S.A.V)ning amakilarining o‘g‘li Qusam ibn Abbos sharafiga qurilgan. Qusam o‘z

yaqinlari bilan Madinaga qaytayotganida Samarqandda vafot etganligi to‘g‘risida ma’lumotlar

bor. Ba’zi ma’lumotlarda Qusam ibn Abbos o‘lmagan u tirik g‘oyib bo‘lgan deyiladi.

XIII asrda mo‘g‘ul istilochilarining Samarqandga qilgan harbiy yurishlari, XI-XII asrga oid ko‘plab

inshoatlarni, buzilib, xarobaga aylanishga sabab bo‘ldi. Qabriston XIV asrda qaytadan tiklana

boshlandi.

Amir Temur

 hukmronlik qilgan (1370-1405) davrda qurilish ishlari juda jadal sur’atda olib boriladi.

Bu inshootlarning ko‘pchiligi bizning davrimizgacha yetib kelgan. Turkum majmua Afrosiyobning

shimolidan to janubga shaharning qo‘rg‘on devorigacha cho‘zilgan.m

Ba’zi dahmalar, XI-XII asrlarga oid maqbaralarning xarobalari ustiga quriladi. XV asr boshlarida

binolar Xo‘ja Axmad maqbarasidan Hazrati Xizr masjidiga boradigan yo‘l bo‘ylab quriladi. Temur

davri me’morchiligi, bezak berishning yangi texnikalari bilan ya’ni, qirqma koshinlar bilan yanada

boyitildi. Maqbaralar ikkitadan, tashqi va ichki gumbazli, baland silindr barabanli kilib quriladigan

bo‘ldi.

Shohi Zindada nodir va maftunkor imoratlar anchagina. Har bir maqbara bejirim qutichaga

o‘xshaydi. Shohi Zinda mo‘jizasi sahanalarning birini namuna tariqasida ajratib ko‘rsatish mushkul.

Chunki ularning hammasi betakrordir. Shohi Zinda me’morchilik majmuasi uch qismdan iborat qilib

qurilgan. Shohi Zindaga ulkan o‘ymakor darvozadan kiriladi. Peshtoq ravoqining g‘arbiy devorida,

uni Abdulaziz Bahodir ibn 

Ulug‘bek

 tomonidan x. 1434-1435 yillarida bunyod etilgani yozilgan. Bu

inshoat Shohi Zindaning qariyb to‘rt asr davomidagi shakllanish tarixida xotima bo‘ldi. Peshtoq

nafis ishlangan.

O‘ymakor eshik, 1911 yilda qurilgan, undagi naqshinkor bezak va yozuvlar kishini o‘ziga tortadi.

Eshikda quyidagi «O‘limdan oldin tavba qilmoqqa shoshilgin va Namozni o‘z vaqtida o‘qishni farz

bilgin» so‘zlari yozilgan. Pastki qism tarkibiga masjid, mulozimxona hamda madrasa ham

kiritilgan. Yozgi masjid ayvoni 1910 yil Samarqandlik usto Mahmud va Muhammad Siddiqlar

qurishgan. Uning devorlari ganch naqshlari bilan bezatilgan. Pastki qismdagi yana ulug‘vor qo‘sh

gumbazli bino tarixan o‘zida tabarruk zotlarning nomini mujassam etadi. Bu inshoat uzoq davr

davomida, Ulug‘bekning ustozi Qozizoda Rumiy nomiga qurilganligi ta’kid etiladi. Buni to‘la

isbotlash uchun 1979 yil 5 noyabr kuni ichkaridagi qabr ochib o‘rganildi. Haqiqatdan ham u

---

yerdan ayol kishiga xos suyak qoldiqlari topildi. Antropolog Telman Xo‘jayevning aniqlashicha

30-35 yoshlar chamasidagi ayol suyaklari ekan. Maqbarani ichki gumbazlari naqshinkor qilib

ishlangan, panellari esa olti qirrali koshinlar bilan bezatilgan. 1949-1952 yillarda maqbara

tekshirildi va bosib yotgan tuproqdan tozalanib, qayta qurildi.

Nihoyat tabarruk qirq sirli zina orqali majmuaning o‘rta qismiga ko‘tariladi. Zinaning eni 5 gazni

tashkil etadi.

Samarqand davlat muzey-qo‘riqxonasi

 - SAMARQANDNING TARIXIY OBIDALARI VA

MUZEYLARI BO‘YIChA EKSKURSIYA MATNLARI, 2010

O'zME

Nemtseva, N.B., Shvab, IU. 1979: Ansambl Shakh-i Zinda: istoriko-arkhitektyrniy ocherk.

Tashent: 1979.

Manbalar

Adabiyotlar

---

---