Samarqand veterinariya meditsinasi instituti

Mavzu: Don va unsimon oziqalarni gigiyenik baholash.
Darsning maqsadi: Don, un va unsimon oziqalarni organoleptik va laboratoriya usuli bilan baholashni o‘rganish.

Darsga kerakli ko‘rgazmali qurollar asbob va reaktivlar: Ko‘rgazmali qurollar, don, un va unsimon oziqalar, kerakli asboblar, purka tarozisi, havoncha, stakan, issiq suv, O,I n NaOH yoki KOH eritmasi, 1% fenolftalein indikatori, benzin.

Darsning mazmuni: Don, un va unsimon oziqalar sifati sezgi organlari hamda laboratoriya analizlari yordamida tekshiriladi.

O‘rtacha namuna olish - analiz uchun namuna olishda maxsus asbob щup ishlatiladi. Agarda don qoplarda bo‘lsa, unda har 10 - qopdan ya’ni yuqorisi, o‘rtasi va pastki qismidan o‘rtacha namuna olib aralashtiriladi.

Keyin stol ustiga yoyilib o‘rtasidan dioganaliga to‘rt qismga bo‘linadi. Ikki qismi chiqarib tashlanib, qolgan ikki qismi yana turtburchak shaklida yoyilib dioganaliga bo‘linadi. Shu holatda bo‘lish qolgan ikki qismda 2 kg don qolgunicha davom ettiriladi.

Olingan o‘rtacha namuna shisha idishga solinib yo‘llanma varaqasi bilan birgalikda laboratoriyaga junatiladi.

Rangi - g‘alla urug‘lari xiliga qarab o‘ziga xos tabiiy rangga egadir. Donida yaltiroqlikning bo‘lmasligi, uning noqulay ob-havo sharoitida yig‘ib olinganligidan dalolat beradi. Kukish bo‘lsa, uning muddatidan oldin o‘rilganligini bildiradi. Bunday donning tuyimliligi past bo‘ladi.

Hidi - sifatli don o‘ziga xos hidga ega. Yomon sharoitda saqlansa, chirituvchi bakteriyalar rivojlanib, undan chirik, mog‘or hidi keladi. Donning hidini aniqlash uchun ozroq don olib, stakandagi issiq suvga solinib, og‘zi shisha bilan yopiladi va 2-3 minutdan keyin usti ochilib hidlanadi.

Ta’mi - sifatli don chaynab qurilganda sut ta’mini beradi. Buzilgan gallaning ta’mi achchiq bo‘ladi (og‘izni kuchsiz kaliy permanganat eritmasi bilan chayqash kerak).

Namligi - don namligi tishlab yoki kesib kurish yo‘li bilan aniqlanadi. Charsillab sinsa quruq, yaxshi sinsa nam va tishlar orasida namlik aniq sezilsa ho’l don deyiladi. Quruq donning namligi 15 %, o‘rtacha namligi 17 %, nam donniki 20 % va undan yuqori bo‘ladi.

Donning natural og‘irligini aniqlash - donli oziqalarning natural og‘irligini Purka tarozisi bilan aniqlanadi.Tarozi 1 l sifatli donning og‘irligini (g) ko‘rsatadi. Har bir namuna 2 marta o‘lchanib, o‘rtacha og‘irligi olinadi.

Sifatli don oziqalarining 1 litri qo‘yidagicha og‘irlikka ega. Masalan: suliniki 320-510 g, arpaniki 515-625 g, bug‘doyniki 700-800 g, javdarniki 650-750 g bo‘ladi va hokazo.

Donning mutloq og‘irligini aniqlash - donning tuyimliligini 1000 donasining og‘irligiga qarab aniqlash mumkin. Masalan: eng yaxshi sortli sulining mutloq og‘irligi 33 g, o‘rtachasi 28,5 g, yaxshi arpaniki 44, o‘rtachasi 80 g yoki past sifatlisiniki 23,6 g bo‘lishi kerak. Donning mutloq og‘irligini aniqlashda saralanmasdan 300 dona namuna don olinib tortiladi va 10 ga ko‘paytirib 3 ga bo‘linadi, ya’ni 1000 ta deb hisob qilinadi.

Don, un va unsimon oziqalarning yangiligini aniqlash - laboratoriyada kislotaliligini tekshirish bilan donning eski yoki yangiligi aniqlanadi. Don qancha iflos yoki eski bo‘lsa, unda erkin kislotalar miqdori shuncha ko‘p bo‘ladi. Donning 1⁰ kislotaligi 100 gr donning kislotaliligini neytrallash uchun sarf bo‘lgan 0,1 n ishqor eritmasiga to‘g‘ri keladi. Kislotaligi 3,3 – 4,5⁰ bo‘lsa don buzila boshlagan, 5,5 bo‘lsa saqlash xavfli, 7,5 bo‘lsa saqlash mumkin emas, 9,5⁰ bo‘lsa bunday donlarni hayvonlarga berish mumkin emas.

Kislotalikni aniqlash uchun 5 gr don olinib yaxshilab maydalab stakanga solinadi, ustiga 40 ml distillangan suv qo‘yilib, 2-3 minut chayqaladi va shisha tayoqcha bilan aralashtiriladi. Keyin 3-5 tomchi

1 % li fenoftalin indikatori tomizilib, 0,1 natriy yoki kaliy gidroksidi bilan och binafsha rangga kirguncha titrlanadi. Ishqorni saqlangan miqdorini 20 ga ko‘paytirilib, unga bo‘linsa gradusi kelib chiqadi.

Unsimon oziqalarning tozaligini aniqlash - probirkaga 2 g namuna solinib, ustiga 5 ml 10% li uyuvchi ishqor eritmasi qo‘yiladi 20 minutdan keyin hosil bo‘lgan kleysimon suyuqlikni +30⁰C gacha qizdiriladi va 1:2 nisbatdagi eritilgan sulfat kislota tomiziladi. Agar un buzilgan bo‘lsa, vodorod sulfit yoki palag‘da tuxum hidini beradi.

Unsimon oziqalardagi mog‘orlarni aniqlash - kichik konussimon kolbaga 50 ml suv solib ogziga paxtali tiqin bilan yopilib qaynatiladi yoki +130⁰C li avtoklavda 30 minut saqlanadi. Sovutilgandan keyin kolbaga zararsizlantirilgan shpatel yoki qoshiq bilan oziqadan quyuq butqasimon modda hosil bo‘lguncha solinadi. Kolbaning og‘zi paxtalik tiqin bilan yopilib, uy tempraturasida qoldiriladi. Agar oziqada zamburug‘lar va mog‘orlar ko‘p miqdorda bo‘lsa 24 soat o‘tgandan keyin yoqimsiz qo‘llansa yoki achchiq hid bosadi. Sifatli unsimon oziqalarda esa hid va mog‘or tolalari kechiroq, ya’ni 3 - 4 sutkadan keyin paydo bo‘ladi.

Un va unsimon oziqalarni zararkunanda hashoratlar bilan ifloslanganligini aniqlash - unsimon oziqalarda un kanasi, un mitasi, un kuyasi, suvarak, mearika, qizil kapalak va boshqalar o‘chraydi. Ombor zararkunandalari bilan zararlangan oziqalar, hayvonlarning sog‘ligiga salbiy ta’sir qiladi. Bundan tashqari saqlash davrida ularning tuyimliligi 5-8 % gacha kamayadi. Unsimon oziqalardagi kanalar qo‘yidagi yo‘llar bilan aniqlanadi:

1. Oziqa silliq qora qog‘oz ustiga yupqa yoyilib, lupa yordamida tirik yoki o’lik kanalar sanaladi.

2. Biror idishga 300-400 g tekshiriladigan unsimon oziqadan solinib, joylashtiramiz va ustini tekislab qo‘yamiz. 24 soatdan keyin uning silliq yuzasida mayda ariqchalar, izlar paydo bo‘lsa kanalar borligini bildiradi.

3. 200 - 300 ml hajmdagi stakanga 5g un yoki unsimon oziqadan bostirib solamiz, 1 sutkadan keyin stakan devorlarida kanalarning yurganini kuramiz.

Un yoki unsimon oziqalarning kanalar bilan haddan tashqari zararlanganligini omborlarda saqlanib qolgan oziqalarda yaqqol kurish mumkin. Hatto ulardan yoqimsiz hid kelib un xira kul rangga kiradi.

Un va unsimon oziqalarning yashirin zararlanganligi qo‘yidagicha aniqlanadi: 15-17 sm uzunlikdagi probirkaga tekshiriladigan unning o‘rtasidan 1 - 1,5 g olib solinadi va ustiga 8 - 10 ml 4:6 nisbatdagi benzin bilan xloroform aralashmasidan qo‘yiladi. (solishtirma og‘irligi 0,68-0,70 bo‘lgan benzin va solishtirma og‘irligi 1,48 bo‘lgan xloroform). Aralashmaning 4 dan 1 qismi probirka devorlari buylab qo‘yiladi. Agar oziqa zararlangan bo‘lsa, suyuqlikning ustki qismida kanalarning tuxumi va mayda izlari ko‘rinadi.

Topshiriq № 1 – Donli oziqalarni gigienik baholash natijalari.

№	Kursatgichlari	Oziqa namunalari
		№ 1	№ 2	№ 3
1	Hidi
2	Rangi
3	Namligi
4	Mutloq og‘irligi
5	Natural og‘irligi
6	Zamburg‘ bilan ifloslanishi
7	Mexanik aralashmalari
8	Kislotaligi

Nazorat savollari.

1. 
   Don va unsimon oziqalarning baholash usullari.
   
2. 
   Tekshirish uchun o‘rtacha namuna olish qoidalari.
   

3. Don va unsimon oziqalarni saqlash qoidasi.