Samarqand: Samdu nashri, 2020 y. 460 b

 
3. Innovatsion mahsulotni bozorga olib kirishda 
Innovatsion mahsulotlar(xizmatlar) bozorini tahlil qilish 
Bozor tadqiqotlari har qanday biznes faoliyatining muhim 
elementidir, chunki kompaniyaga tashqi qarorlardan (raqobatchilar, 
iste’molchilar va boshqalar to‘g‘risida) boshqaruv qarorlarini qabul 
qilish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni olish imkonini beradi. 
Innovatsion mahsulotni bozorga (mavjud yoki ayniqsa yangi 
bozorga) kiritishda vaziyat yangi mahsulot yoki bozorning 
xususiyatlari bilan murakkablashadi. Oldindan yangi mahsulot 
uchun xaridorlar bo‘ladimi yoki yo‘qmi va ularning reaksiyasi 
qanday 
bo‘lishini bilish qiyin. Bunday vaziyatda yirik 
kompaniyalar 
qimmat 
marketing 
tadqiqotlariga 
buyurtma 
berishadi. Ular anketalar, fokus-guruhlar va boshqalar kabi tahlil 
usullaridan foydalanadilar. 
Kichik kompaniyalarda bunday imkoniyatlar mavjud emas. 
Biroq siz o‘zingizning bozor tadqiqotlaringizni qilishingiz mumkin 
va qilishingiz kerak. Xususan, loyihani ishlab chiqishning dastlabki 
bosqichlarida muhim kapital qo‘yilmalardan oldin, iste’molchi 
bilan aloqa o‘rnatish va mavjud farazlarni aniqlashtirish foydalidir. 
Loyiha rivojlanib borishi bilan bozorni o‘rganish maqsadlari ham 
o‘zgaradi. Ushbu o‘zgarishlar 1-jadvalda umumlashtirilgan. 
Loyihani ishlab chiqishning dastlabki bosqichlarida 
allaqachon bozor haqida umumiy fikrga ega bo‘lish uchun uni 
ekspress-tahlilini o‘tkazish zaruriyati tug‘iladi. Bunday holatda M. 
Porterning raqobatdosh 5 kuchlari modeliga e’tibor qaratish 
mumkin. Bu bizga bozordagi kuchlar muvozanatini va undagi 
kompaniyaning o‘rnini tushunishga imkon beradi. 

---

146 
 
 
1-jadval. 
Loyiha hayot siklining turli bosqichlarida bozor tadqiqotlari
Loyiha hayot 
aylanishining 
bosqichi 
Tadqiqot 
maqsadlari 
Tahlilning asosiy 
elementlari 
Axborot 
manbalari 
G‘oyani 
qidiring 
Ekspress bozor 
tahlili 
Bozorda raqobat 
darajasi va kuchlar 
muvozanatini 
baholash 
Ochiq 
manbalar 
Urug‘larni 
ekish bosqichi 
va ishga 
tushirish 
bosqichi 
Biznes modelini 
shakllantirish, 
investor uchun 
g‘oyaning 
jozibadorligini 
bozor nuqtai 
nazaridan asoslash 
(biznes-rejaning 
marketing qismini 
yozish), 
iste’molchilar 
g‘oyalarini 
aniqlashtirish, 4P 
(mahsulot 
xususiyatlari, 
narxlari, taqsimoti, 
reklama) 
Bozorning maqsadli 
segmentlarini 
aniqlash. Bozor 
hajmi va 
dinamikasini 
baholash. 
Raqobatchilarni 
tahlil qilish (o‘z 
yechimingizni 
bozorda mavjud 
yechimlar bilan 
taqqoslash). 
Iste’molchilarni 
tahlil qilish 
(to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
aloqalarni 
o‘rnatish). 
Ochiq 
manbalar, 
maxsus 
tadqiqotlar 
Kengayish 
bosqichi 
Bozor 
ma’lumotlarini 
yangilash, 
loyihalarni ishlab 
chiqishni kuzatish 
Bozor 
konyunkturasini, 
raqobatchilarning 
harakatlarini 
kuzatish, 
iste’molchilardan 
ma’lumot yig‘ish, 
savdo dinamikasini 
tahlil qilish 
Ochiq 
manbalar, 
kompaniya-
ning ichki 
ma’lumot-
lari 

---

147 
Ushbu 
model 
bozorni 
konseptual 
tahlil 
qilishga, 
kompaniyaning asosiy bozor tahdidlari va imkoniyatlarini aniqlab 
olishga imkon beradi, keyinchalik ularni SWOT tahlil matritsasida 
tuzish mumkin. Bozor haqida umumiy tushunchaga ega 
bo‘lgandan so‘ng, tadqiqotchi bozor hajmi va uning rivojlanish 
dinamikasi, raqobatchilari va iste’molchilari to‘g‘risida aniqroq 
ma’lumot to‘plashi kerak. 
Bozor hajmini baholash ma’lum bir mintaqada ma’lum bir 
vaqt davomida ma’lum bir mahsulotning potensial sotilishini 
baholashni o‘z ichiga oladi. Qoidaga ko‘ra bozor hajmi yiliga 
hisoblanadi. Ushbu bahoni pul ko‘rinishida qilish afzaldir. Chunki 
bu shaklda turli xil bozorlarni bir-biri bilan taqqoslash mumkin, bu 
investorlar uchun juda foydali (buning uchun bozorni natura 
shaklida baholash o‘rtacha narx darajasiga mos ravishda 
o‘rnatiladi). 
Innovatsion mahsulotlar bozori uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
raqobatchilar bo‘lmasligi mumkin, ammo bu bozor yo‘qligini 
anglatmaydi (bu holda bozor potensial iste’molchilar tomonidan, 
ya’ni potensial talab bilan namoyish etiladi). Mahsulotga bo‘lgan 
potensial talabni baholash mahsulot hal qilish uchun mo‘ljallangan 
potensial iste’molchilar muammolarini tahlil qilishni va mavjud 
yechimlar to‘g‘risida ma’lumotni hisobga olgan holda amalga 
oshirilishi kerak. 
Bundan tashqari raqobatdosh kompaniyalar mavjud bo‘lgan 
vaziyatda ham potensial iste’molchilarni baholash shu kabi 
mahsulotlarning haqiqiy ishlab chiqarilishidan sezilarli darajada 
yuqori bo‘ladi (chunki ishlab chiqarish darajasi korxonalar quvvati 
bilan cheklanishi mumkin). 
An’anaviy analoglaridan ularning imkoniyatlari va narxi 
jihatidan tubdan farq qiladigan optik tolali o‘lchash asboblari 
bozorini ko‘rib chiqing (ular o‘n baravar qimmat). Ushbu bozorni 
rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar mavjud. Shunga o‘xshash 
qurilmalar ko‘plab kompaniyalarda qurilish maydonchalarini 
kuzatish, neft quduqlarining termometriyasi, quvur liniyasini 
himoya qilish va boshqalarda ishlatilishi mumkin. 

---

148 
Ammo hozirgi vaqtda bunday qurilmalarni real sotish yoki 
ishlab 
chiqarish 
darajasi 
ushbu 
sohalardagi 
barcha 
kompaniyalarning ularga bo‘lgan ehtiyojidan ancha past (agar biz 
ushbu 
qurilmalarga 
potensial 
ehtiyoj 
sezadigan 
barcha 
kompaniyalarni hisoblasak). 
Shuningdek ushbu sohalarning o‘ziga xos xususiyati bu 
yerda o‘z ta’siriga ega, ular yaqinligi va alohida odamlarning katta 
ta’siri tufayli yangi mahsulotlarni chiqarishni istamaydilar. Bunday 
vaziyatda qurilmalarni ishlab chiqaradigan kompaniyaning biznes-
rejasida talab tomonidan bozorning potensial hajmini baholashni 
ko‘rsatish mantiqan to‘g‘ri keladi va tovarlarning haqiqiy ishlab 
chiqarilishi to‘g‘risida ma’lumot topishga urinmaslik kerak. 
Bozor hajmi to‘g‘risida ko‘pincha tayyor ma’lumotlarni 
topish mumkin, ammo topilgan ma’lumotlar har doim ham 
tadqiqotchining ehtiyojlariga mos kelavermaydi. Bunday vaziyatda 
siz ma’lumotni to‘g‘rilash bilan bog‘liq bozorni bilvosita 
usullaridan foydalanishingiz mumkin: 
1) Ekstrapolyatsiya usuli. Bozorning o‘sish sur’atlari 
saqlanib qoladi deb taxmin qilib, o‘tgan davrlar bozorini baholagan 
holda, ma’lum bir davrda bozor hajmini hisoblash mumkin (qoida 
tariqasida siz internetdagi bozor hajmi to‘g‘risida ma’lumotlarni 
topishingiz mumkin, ammo bu ma’lumotlar har doim ham qiziqish 
davriga to‘g‘ri kelmaydi). 
2) O‘xshashlik bo‘yicha. Jahon bozori segmentlari tarkibi 
to‘g‘risidagi ma’lumotlarga ega bo‘lgan holda, mintaqaviy bozorda 
tegishli tuzilmani o‘z zimmasiga olishi va shu bilan bozor 
segmentlarining kerakli hajmlarini hisoblashi mumkin.