Samarqand iqtisodiyoti va servis instituti a. N. Xoliqulov, D. Q. Usmanova korxonalarni raqobatbardoshligini baholash

III BOB.Korxona raqobatbardoshligi modellari


3.1. M.Porterning raqobatning besh kuchi nazariyasi
3.2. Raqobat 5 kuchi nazariyasining oltin qoidasi
3.3. Korxona (firmada)SWOT analizini qo‘llash sxemasi
3.4. SWOT analizi bosqichlari
3.5. “McKinsey 7S” tahlil modeli
3.6. Firmaning strategik holatini baxolash ko‘rsatkichlari


3.1. M.Porterning raqobatning besh kuchi nazariyasi
Ta’sirchan va rag‘batlantiruvchi, erkin iqtisodiy raqobatni rivojlantirish evaziga ishlab chiqaruvchi va sotuvchilar ustidan xaridorlarning hukmronligi o‘rnatilib, bu bozor munosabatlarining mohiyatini belgilovchi sharoit hisoblanadi⁴. Raqobatning faqat erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida to‘laqonli amal qilishi hamda o‘z mohiyatini to‘liq namoyon eta olishini quyidagi jadval orqali kuzatish mumkin (3.1.-jadval).

Ma’muriy-buyrukbozlik iktisodiyoti sharoitida

Erkin bozor iktisodiyoti sharoitida

Rakobat «sotsialistik musobaka» bilan almashtirilib kelindi. «Rakobat» suzini ishlatish takiklanar edi. Musobaka kim uzish, kim yaxshi natijalarga erishish uchun bulgan kalbaki bellashuv edi. Chunki erishilmagan yutuk va bajarilmagan kursatkichlarga erishilishi «rakamlar»da ta’minlanardi. Sotsialistik musobakadagi majburiy safarbarlik usuli: - tashabbuskorlik ruxini sundirardi; sifatini yaxshilash va ishlab chikarish xarajatlarini pasaytirish imkonini bermas edi; «yalpi maxsulot» mafkurasi xukumronligida musobaka kursatkichlari kupincha mikdoriy kursatkichlarga karab bajarilar edi

Rakobat ragbatlantiruvchi iktisodiyotni xarakatga soluvchi kuchdir. Shu sababli u bozor iktisodiyoti mexanizmida asosiy urin oladi. Rakobat rejalashtirilmaydi va kattik nazorat ostiga olinmaydi. Rakobatchilikni bozordagi: talab va taklif; narx-navo; oligopoliya va monopoliya darajasi; davlatning antimonopol siyosati belgilay щщdi; Rakobatda majburiy safarbarlik bulmaydi. Bu yerda xalol va erkin iktisodiy rakobatni rivojlantirish evaziga ishlab chikaruvchilar ustidan xaridorlarning xukmronligi o‘rnatiladi.

“Raqobat”ning turli iqtisodiy sharoitlardagi qiyosiy tavsifnomasi

Taniqli amerikalik olim M.Ye.Porterning tadqiqotlariga ko‘ra, alohida bozordagi raqobatning holatini beshta raqobat kuchi orqali tavsiflash mumkin:

1. Raqobatlashuvchi sotuvchilar o‘rtasidagi bellashuv (har bir firma raqobat afzalliklaridan foyda olish va
qulay mavqega ega bo‘lish uchun o‘zining shaxsiy raqobat strategiyasiga amal kiladi).
2. Bir-birini o‘rnini bosuvchi va narx nuqtai nazaridan raqobatbardosh bo‘lgan tovarlar o‘rtasidagi raqobat (o‘rnini bosuvchi tovarlar tomonidan yuzaga kelgan xavf tufayli vujudga kelgan raqobat kuchlari).
3. Yangi raqobatchilarning paydo bo‘lish xavfi (yangi raqobatchilar paydo bo‘lishi xavfi tufayli vujudga kelgan raqobat kuchlari).
4. Mol yetkazib beruvchilarning iqtisodiy imkoniyatlari va savdo qobiliyatlari (mol yetkazib beruvchilarning imkoniyatlari va savdo qobiliyatlari tufayli vujudga kelgan raqobat kuchlari).
5. Xaridorlarning iqtisodiy imkoniyatlari va savdo qobiliyatlari (xaridorlarning iqtisodiy imkoniyatlari va savdo qobiliyatlari tufayli vujudga kelgan raqobat kuchlari).⁵