Samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Xalq xo’jaligi obyektlarida radiasion va kimyoviy 
holatni baholash uslublari
Odamlarn  radioaktiv,   zaharlovchi   va   qattiq   ta’sir   etuvchi   zaharli 
moddalar bilan zararlanish havfi radiasion va kimyoviy holatni qutqaruv 
va   kechiktirib   bo’lmaydigan   avariya-tiklash   ishlarini   tashkil   etishga, 
shuningdek, zararlanish   sharoitida xalq xo’jaligi obyektlarini faoliyatiga 
ta’sirini   hisobga   olgan   holda   ularni   tezda   aniqlash   va   baholashni   talab 
qiladi.
Radiasion holat  tuman, aholi punktlarida yoki obyektda hudud va u 
yerda   mavjud   bo’lgan   barcha   predmetlarni   radioaktiv   zararlanishi 
natijasida sodir bo’ladi.
71

---

Radiasion  holatni   baholash     deganda   tuzilmalarni,   obyektlarni 
radioaktiv   zararlanish   sharoitidagi   turli   harakatlari   bo’yicha   asosiy 
vazifalarni yechish, olingan natijalarni tahlil etish va radiasion yo’qolishlar 
kuzatilmaydigan   harakat   variantlarini   tanlash   tushuniladi.   Radiasion 
holatni   baholash   yadro   qurolini   ishlatilishi   asoratlarini   bashoratlash 
natijalari va radiasion razvedka ma’lumotlari asosida amalga oshiriladi.
Radioaktiv zararlanish (rasm-2.12) darajalari va zararlangan hudud 
o’lchamlari (radioaktiv iz) portlash quvvati va ko’rinishiga meteorologik 
sharoitlarga, hudud va to’proq xususiyatlariga bog’liq bo’lib, uni bashorat 
qilishda   boshlang’ich   ma’lumotlar   yadro   portlashini   sodir   bo’lganligi 
vaqti, uning koordinatalari, portlash turi va quvvati, shamolni yo’nalishi va 
tezligi   hisoblanadi.   Bu   bashoratlash   ma’lumotlari   asosida   obyekt 
maydonini   u   yoki   bu   uchastkasidagi   radiasiya   darajasini   kerakli 
aniqlikgacha   aniqlash   imkoniyati   yo’q.   Radiasion   holatni   obyektiv 
baholash   imkoniyatini   faqat   dozimetrik   asboblar   yordamida   razvedka 
organlari   tomonidan   olingan   radioaktiv   zararlanish   haqidagi   aniq 
ma’lumotlargina   yaratadi.   Obyektlarda   razvedka   radiasion   va   kimyoviy 
kuzatuv   postlari,   radiasion   va   kimyoviy   razvedka   zveno   va   guruhlari 
tomonidan   amalga   oshiriladi.   Ular   radioaktiv   zararlanish   boshlanishini 
aniqlashadi,   radiasiya   darajasini   o’lchashadi   va   ba’zi   hollarda   yer   usti 
portlashi vaqtini aniqlashadi. Radiasiya darajasi va o’lchash vaqti haqidagi 
ma’lumot olingach, obyekt FM shtabi ularni radiasion razvedka va kuzatuv 
jurnaliga kiritishadi, sxemalarda ko’rsatilgan radiasiya darajalariga ko’ra 
radioaktiv zararlanish zonalarini chegaralari o’tkaziladi.
72

---

Rasm-2.12. Yer usti yadroviy protlashida radioaktiv izlarni 
paydo bo’lishi.
Radioaktiv  zararlanishni   xavflilik   darajasi   va   asoratlarini   ta’siri 
nurlanishni   ekspozision   dozasini   hisoblash   orqali   baholanadi.   Bu 
ma’lumotlarni   hisobga   olgan   holda   quyidagilar   aniqlanadi:   mumkin 
bo’lgan  radiasion   yo’qotishlar;   odamlarni   zararlangan   hududda  mumkin 
bo’lgan bo’lishlari vaqti; qutqaruv va shoshilinch avariya-tiklash ishlarini 
zararlangan hududda boshlanishi va davomiyligi; ishchi, xizmatchilarni va 
obyekt ishlab chiqarish faoliyatini himoyalash rejimi va boshqalar.
Radiasion  holatni   baholash   uchun   boshlang’ich   ma’lumotlar 
quyidagilar hisoblanadi:
-   radioaktiv   zararlanish   kelib   chiqqan   yadro   portlashini   vaqti, 
radiasiya darajalari va ularni o’lchash vaqti;
-   radiasiyani   kuchsizlantirish   koeffisiyentlari   va   yo’l   qo’yilgan 
nurlanish dozalari;
- qo’yilgan vazifa va uni bajarish muddati.
73

---

Kimyoviy  holatni   baholash   deganda   zaharlovchi   (ZM)   va   kuchli 
ta’sir   etuvchi   zararli   moddalar   (KTEZM)   bilan   zararlanish   ko’lami   va 
xarakterini aniqlash, uni obyektlar, FM kuchlari va aholiga ta’sirini tahlil 
etish tushuniladi. Kimyoviy holatni baholashda boshlang’ich mahlumotlar 
quyidagilar   hisoblanadi:   ZM   (yoki   KTEZM)   turi,   kimyoviy   qurol 
ishlatilgan   tuman   va   vaqti;   hududni   meteo   va   topografik   sharoitlari; 
odamlar, texnika va aslahalarni yashirish darajasi.
ZM  qo’llanishi   natijasida   yuzaga   kelgan   kimyoviy   holatni   har 
tomonlama   o’rganish   uchun   ishlatilgan   kimyoviy   qurol   vositalari, 
kimyoviy halokat o’choqlarini chegaralari, zararlangan zona maydoni va 
ZM turi aniqlanadi. Ushbu ma’lumotlar asosida quyidagilar baholanadi:
- zararlangan havoni tarqalish ko’lami;
- ZMni hudud va texnikadagi chidamliligi ko’lami;
-   Terini   himoya   qilish   vositalari   bilan   himoyalangan   odamlarni 
halokat o’chog’ida bo’lish vaqti;
- kimyoviy halokat o’chog’ida mumkin bo’lgan odam yo’qotishlari.