Samarqand iqtisodiyot va servis instituti

O’zbekiston Respublikasi qonunlarida fuqaro muhofazasi 
tadbirlarini moliyaviy-iqtisodiy boshqarishni tartibga 
soluvchi qoidalar
Barqarorlikni  saqlash   va   milliy   xavfsizlikni   ta’minlashning   hal 
qiluvchi   sharti   jamiyatimizning   siyosiy,   iqtisodiy   hayotini,   ijtmioiy 
bahosini chuqur isloh qilish va yangilash hisoblanadi. Jamiyatimizni isloh 
qilishga   prinsipial   yondashish   bu   iqtisodiy   o’zgarishlarning   ustuvorligi, 
ma’muriy   buyruqbozlik   taqsimot   tizimidan   voz   kechish   hamda   bozor 
iqtisodiga   asoslangan   ijtimoiy   munosabatlarni   shakllantirishdir.   Davlat 
siyosati   doirasida   o’tkazilayotgan   islohotlar,   shu   jumladan   aholi   va 
hududlarni FVdan xavfsizligini ta’minlashga yo’naltirilgan va moliyaviy 
barqarorlikka erishish maqsadidagi islohotlar butun iqtisodiyotni barqaror 
o’sishga ko’maklashadi.
223

---

Turli sohalarda katta yutuqlarga erishishgan XX asrda jahon sanoati 
100 martadan ziyod o’sdi, aholi umri uzunligi 2 baravar ortdi. Biroq, aynan 
shu asrda insoniyat hozirgacha misli ko’rilmagan qo’lamga borib yetgan 
muammolarga   duch   keldi.   Bu   insoniyatning   hayotiy   faoliyatlan   kelib 
chiqqan xavflarni to’satdan global xususiyatli bo’lib qolishi, insoniyatning 
o’zigina emas, va baliki atrof-muhitni ham, Yerdagi hayotni havf ostida 
qolishidir.
XX  asrdagi   shiddatli   ilmiy-texnika   taraqqiyoti   tabiiy   atrof 
muhitning   buzilishiga   va   tabiatning   o’z   o’rnini   mustaqil   to’ldira 
olmaydigan darajaga olib keldi. Bu shahar havosini ifloslanishi, daryolarga 
chiqarib   tashlangan   chiqindilarni   aholi   salomatligiga   ta’siri   shaklida 
namoyon   bo’lmoqda.   Insoniyat   ishlab   chiqargan   moddalarni   anchagina 
qismi   tabiatga   yot   bo’lib   qolmoqda,   ba’zi   moddalarning   tabiiy 
parchalanmas va qayta tiklanmasligini aytish lozim. Shuningdek XX asrda 
ilmiy-texnikaviy   taraqiyot   –   qatta   texnik   tizimlar   avariyasi   xavfi 
ko’payishiga   ham   olib   keldi   va   bu   mashinalar   miqdori,   murakkabligi, 
quvvatini   ularning   hududiy   konsentrasiyasini   o’sishi,   bilan   belgilanadi. 
Keyingi bir-necha yillarda O’zbekiston hududida ro’y bergan FVga oid 
statistik  ma’lumotlarni taxlili shuni ko’rsatdiki texnogen  xususiyatli  FV 
tabiiy xususiyatli FVdan 36 marta ko’p bo’lgan. Respublikamizda yuzaga 
kelgan texnogen xususiti FVning asosiy sabablari:
- asosiy ishlab chiqarish fondlarini eskirishi;
-   modernizasiya   qilish,   ta’minlash   profilaktika   ishlarini   kerakli 
hajmda bajarilmasligi;
- ishlab chiqarishdagi xodimlarning malakasini yetarli emasligi;
224

---

-   havfsizlik   texnikasi,   yong’in   havfsizligi   va   yo’l   harakati 
qoidalarini qo’pol tarzda tuzilish;
- hayot havsizligi asoslarini bilmaslik;
- obyektlardagi rahbarlar va xodimlar FV yuzaga kelgandagi harakat 
qoidalarini yaxshi bilmasligidir.
FVda  aholining   va   hududlarning   havfsizligini   ta’minlashga 
qaratilgan   islohotlar     kursi   avvalo   FVni   oldini   olish,   ular   miqdorini 
kamaytirish,   avariya   va   halokat   oqibatlarini   yengillashtirish   faoliyatiga 
qaratilishi   kerak.   Bunday   vaziyatlar   birinchi   galda   texnogen   sohalarda 
kutiladi.   Chunki   iqtisodni   isloh   qilish   ishlab   chiqarishni   modernizasiya 
qilish   bilan,   yangi   havfsiz   texnologiyalar   qo’llash   bilan   chambarchas 
bog’liqdir. Havfsizlikni ta’minlash, aholi va hududlarni FVdan muofaza 
qilish yuzasidan har qanday faoliyat qat’iyan yuridik asosga ega bo’lishi 
kerak.   Shuning   uchun   O’zbekiston   Respublikasining   «Aholini   va 
hududlarni tabbiiy hamda texnogen xususiyatli FVdan muhofaza qilish» 
to’g’risida   (1999 yil 20 avgust), «Fuqaro muhofazasi to’g’risida» (2000 
yil   26   may)   qonunlarga   katta   e’tibor   berilmoqda.     O’zbekiston 
Respublikasining   «Aholini   va   hududlarni   tabiiy   hamda   texnogen 
xususiyatli Fvlardan muhofaza qilish to’g’risida»gi qonunda Respublika 
aholisi   va   hududlarini   FVdan   muhofaza   qilishga   qaratilgan   tadbirlarni 
moliyaviy-iqtisodiy boshqarishni tartibga soluvchi moddalar (7, 9, 10, 11) 
bor.
225

---

Qonunning  7     moddasida   «O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar 
Mahkamasi  FVlarni   bartaraf   etish   uchun   moliyaviy   va   moddiy   resurlar 
davlat   rezervlari   yaratilishini   ta’minlaydi   hamda   ulardan   foydalanish 
tartibini   belgilaydi»   deyilgan.   Yuqorida   zikr   etilgan   qonunning   9 
moddasida «Vazirlar va idoralar FVdan muhofaza qilish sohasida moddiy 
va   moliyaviy   resurlar   rezervlarini   yaratishlari,   FV   oldini   olish,   bartaraf 
etish rejalariga ko’ra o’z tassarufidagi obyektlarda, unga tutish hududlarda 
avariya   qutqaruv   ishlari   va   kechiktirib   bo’lmaydigan   boshqa   ishlarni 
tashkil   etish,   moliyalash   va   o’takzishni   ta’minlashlari   shartligi 
ta’kidlangan. Ushbu qonunning 10 modasida mahalliy davlat hokimiyati 
organlari FVlardan muhofaza qilish sohasida moddiy moliyaviy resurlar 
rezervlarini   yaratishlari,   FVning   oldini   olish,   ularni   bartaraf   etish 
tadbirlarini   moliyalashni   amalga   oshirishlari-belgilangan   Qonunning   11 
moddasi korxonalar, muassasalar va tashkilotlarni FVdan muhofaza qilish 
majburiyatlari xodimlar, obyektlarni FVlardan muhofaza qilish choralarini 
rejalashtirishdan,   moliyalashdan,   amalga   oshirishdan   va   moddiy, 
moliyaviy resurslarini yaratishdan iboratligi ko’rsatilgan.
Bu qonunning 26 moddasi muhim hisoblanib unda FVlarni bartaraf 
etish uchun moliyaviy va moddiy rezervlar oldindan, FVlar ro’y berganda 
shoshilinch tarzda jalb etish maqsadida yaratilishi ko’rsatilgan.
226

---

«Fuqaro   muhofazasi   to’g’risida»gi   O’zbekiston   Respublikasi 
qonunida   «Fuqarolar   muhofazasini   moliyaviy   ta’minlash.   Fuqaro 
muhofazasi   obyektlari   va   mol-mulki»   maxsus   V   bob   mavjud.   Bu   bob 
O’zbekistonda fuqaro muhofazasini tashkil etishning moliya masalalarini 
tartibga solishga oid 21, 22 va 23 moddalarni o’z ichiga oladi. Qonunning 
«Fuqaro   muhofazasini   moliyalash»   haqidagi   21   moddasida   FMni 
moliyalash   vazirliklar,   idoralar   va   ular   tasarrufidagi   byudjetdagi 
tashkilotlarda   viloyatlar,   tumanlar   va   shaharlarda   tegishlicha   respublika 
yoki mahalliy byudjet mablag’lari hisobidan tashkilotlarda o’z mablag’lari 
hisobidan   amalga   oshiriladi   deyilgan.   Shuningdek   FMni   moliyalash 
ijtimoiy   fondlarining   mablag’lari   fuqarolarning   ixtiyoriy   badallari   va 
boshqa manbalar hisobidan amalga oshirilishi mumkinligi ta’kidlangan.
Bu qonunning «Fuqaro muhofazasi qo’shinlarining asosiy fondlari» 
degan 27 moddasida harbiy shaharchalarning turur joylari, imoratlar, FM 
harbiy   qismlarining   o’quv-moddiy   bazasi   obyektlari,   moddiy   va   texnik 
vositalari davlat mulki bo’lib FM qo’shinlarini asosiy fondlaridir deyilgan. 
FM   obyektlari   va   mol-mulkni   davlat   hokimiyati     va   boshqaruv 
organlarining   himoya  inshootlari,   boshqaruv   punktlari,   himoyalanish   va 
radiasiya saqlanish  joylari, mol-mulk va texnika saqlanadigan omborxona 
binolari,   yakka   muhofazalanish   vositalari,   radiasion,   kimyoviy   nazorat 
priborlari,   aloqa   va   xabar   berish   priborlari   va   shuningdek   tashkiliy 
mablag’lari tomonidan yaratilgan boshqa moddiy texnika vositalari tashkil 
etilishi qonunning «Fuqaro muhofazasi obyektlari va mol mulki» degan 23 
moddasida aniq ko’rsatilgan. Qonularni samarali ishlashini iqtisodiy yo’lar 
va qoidalarni aniq ishlab chiqilmay turib ta’minlash mumkin emas.
227

---

FM  iqtisodiy   asoslari   bu   FV   yuzaga   kelishi   havfining   rasional 
(oqilona) darajasiga erishish imkonini beradigan iqtisodiy rag’batlantirish 
yoki tartibga solish, shuningdek bunday vaziyatlarni oldini olish, ularning 
bartaraf   etilishi   va   oqibatlarini   tugatilish   yuzasidan   samarali   harakatlar 
tashkil etilishi umumiy me’yorlari va qoidalari o’rnatilishidan iborat.
Jahon  tajribasida   iqtisodiy   mexanizm   ishlab   turishga   asos   qilib 
olingan muayan prinsiplar bor. Bizning  Respublika uchun bu prinsiplar 
quyidagilar:
-  FVlar sodir bo’lishi havfini kamaytirish hamda ularning iqtisodiy 
baholashga asoslangan oqibatlarni kamaytirish;
FVDTning  har   qaysi   darajada   hyech   bo’lmasa   qisman   o’z-o’zini 
qoplash va o’z-o’zini moliyalash sharoitida ishlash;
- yetkazilgan zarar uchun yoki FVlar sodir bo’lgani uchun moddiy 
mas’uliyat tegishli korxona, tashkilot zimmasiga yuklatiladi;
-   FV   bo’lishi   havfini   kamaytirishga   qaratilgan   tadbirlar   iqtisodiy 
rag’batlantirilishi kerak;
- FV oldini olish, ular havfini kamaytirish va oqibatlarini bartaraf 
etish   tadbirlariga   investisiya   qilishni   iqtisodiy   rag’batlantirish   faoliyati 
tashkil etilishini ma’qulligi.
Rivojlangan  xorijiy   mamlakatlarda   bu   sohaga   nisbatan   iqtisodiy 
ta’sir ko’rsatishning butun bir tizimi (sug’arta, lisenziyalash, delarasiyalash 
faoliyati,   maqsadli   fondlar   tuzish,   soliq   solishda,   kredit   berishda   iloj-
boricha imtiyozlar berish, jarimalarni yengillatish) bor. Biroq bizda bunday 
mexanizmlardan kam  foydalaniladi, chunki ular hozirchagi yo’lga qo’yish 
va ishlab chiqish pog’onasidadir.
228

---