Samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Aholini ommaviy qirg’in qurollari va boshqa urush 
vositalaridan himoyalash
Aholini 
OQQ   himoyalash   fuqaro   muhofazasini   asosiy 
vazifalaridandir.
Kompleks  ravishda   uch   xil   himoya   usullari   rejalashtiriladi   va 
o’tkaziladi.
1) 
Aholini himoya inshootlarida himoyalash.
74

---

2) 
O’z   ish   faoliyatini   shaharda   davom   ettirayotgan   korxona, 
tashkilotlarni ishchi va xizmatchilarni shahardan chet zonalarda 
tarqoqlashtirish.   
3) 
Aholi tomonidan mahalliy himoya vositalaridan foydalanish.
Hujum  qilish   vositalarini   holati   va   uzluksiz   taraqqiy   etishi 
dushmanini   to’satdan   bostirib   kirish   xavfini   oshiradi.   Bunday   sharoitda 
himoya tadbirlarini o’tkazish muddatlari o’ta cheklangan bo’ladi. Shuning 
uchun birinchi o’rinda aholini himoya inshootlarida, ularni ish joylarida 
yoki o’qish joylarida va yashash joylarida yashirish turadi.
Himoya inshootlari bu aholini yadroviy, kimyoviy va bakteriologik 
qurollardan, shuningdek yadroviy portlashlarni, oddiy halokat keltiruvchi 
qurollarni   ikkalamchi   halokat   keltiruvchi   omillaridan   maxsus   himoya 
qilishga mo’ljallangan inshootlardir.
Himoya inshoatlarini tasnifi rasm-2.14 da keltirilgan.
Himoya xususiyatlariga ko’ra himoya inshootlari yashirinish joylari 
(ubejishe) va radiasiyaga qarshi yashirinish joylariga bo’linadi.
Ubejiщye   bu   unda   yashirinayotgan   odamlarni   OQQni   halokatli 
faktoralaridan,   yong’inlardagi   yuqori   harorat   va   zararli   gazlardan, 
shuningdek   vayron   bo’lgan   binolarni   bosishlaridan   eng   yaxshi   himoya 
qiluvchi   inshootdir.   Ubejiщyeda   odamlar   uzoq   vaqt   davomida   bo’lishi 
mumkin.
Himoyani  chidamliligi   devor   va   tomlarni   mustahkamliligi, 
shuningdek   odamlarni   normal   hayoti   faoliyatini   ta’minlovchi-sanitar-
gigiyenik sharoitlarni yaratilganligi bilan ta’minlaniladi.
75

---

Ubejiщyelar   bino   tarkibida   yoki   alohida   joylashgan   bo’lishi 
mumkin. Bino tarkibidagi ubejishelar eng tarqalgan bo’lib, bu maqsadda 
asosan   ishlab   chiqarish   korxonalari   va   yashash   binolarini   podval   yoki 
yarim   podval   etajlari   ishlatiladi.   Bino   tarkibida   ubejishelarni   qurish 
imkoniyati   bo’lmasa   alohida   joylashgan   ubejishelar   quriladi.   Bu 
ubejishelar ancha chuqurlikda joylashgan bo’lib, bu maqsadlarda yer osti 
o’tish yo’llari, metropoliten va boshqalar moslashtirilishi mumkin. 
Ubejishye   (rasm-2.13)   asosiy   va   yordamchi   xonalardan   iborat 
bo’ladi.   Asosiy   xonalarga   odamlarni   yashirinishi   xonalari,   tamburlar, 
illyuzlar va yordamchi xonalarga esa filtrlash-ventilyasiyalash kameralari, 
hojatxonalar,   dizel   elektrostansiyasi   xonasi,   kirish   va   chiqishlar,   tibbiy 
xona,   mahsulotlar   ombori   tegishlidir.   Yashirinuvchilarni   joylashtirish 
xonasida 1 kishi uchun 0,5 m
2
  kam bo’lmagan pol sathi va 1,5 m
3
  kam 
bo’lmagan ichki hajmi ajratiladi. Ubejiщye xonasi balandligi 2,2 m dan 
kam   emas,   yuqori   yarusdan   bino   shiftiga   bo’lgan   masofa   0,15   m  kam 
bo’lmasligi kerak. Ubejiщyelarda avariya chiqishi bo’lishi kerak. Bundan 
tashqari ubejisheda elektr ta’minoti, aloqa, suv ta’minoti va kanalizasiya 
va isitish muhandis tizimlari bo’lishi kerak.
Tez  quriladigan   ubejishelarda   ham   yuqorida   ko’rastilgan 
obyektlardagi kabi xonalar bo’lishi kerak. Bu ubejishelarni qurish uchun 
temir beton, shahar yer osti xo’jaligini injenerlik inshootlarini kollektor 
elementlari   ishlatiladi.   Bu   ubejishelar   ishlab   chiqarish   binolari   orasida 
bo’sh joylarda ulardan 20-25 m uzoqlikda quriladi.
Radiasiyaga  qarshi   yashirinish   joylari   odamlarni   tashqi   gamma 
nurlardan, radioaktiv changlarni nafas olish yo’llari, teri va kiyimga kirib 
76

---

borishi va o’tirishidan, shuningdek yadro portlashini nurlanishidan asraydi. 
Bundan   tashqari   bu   yashirinish   joylari   ma’lum   mustahkamlikka   ega 
bo’lganda  odamlarni yadro portlashini havo zarbasidan va buzilayotgan 
binolarni parchalaridan asrashi mumkin. Bu yashirinish joylari shuningdek 
teriga va kiyimga zaharlovchi moddalar, bakterial vositalarni aerozollari 
tushishidan   asraydi.   Radiasiyaga   qarshi   yashirinish   joylari   radiasiya 
darajasini   pasaytirish   koeffisiyentini   katta   qiymatlarini  ko’zlab   quriladi. 
Bu yashirinish joylari qo’yidagicha bo’lishi mumkin:
1) 
bino va inshootlarni podval etajlari asosida;
2) 
g’ishtli uyni moslashtirish;
3) 
tosh yoki somon asosida qurilgan yerto’lalar (pogreb);
4) 
alohida   joylashgan   tez   quriladigan   radiasiyaga   qarshi   yashirinish 
joylari.
Rasm-2.13. Ubejiщye (yashirinish joyi) tuzilishi:
1-himoya germetik eshiklar; 2-shlyuzli kameralar (tamburlar); 3-sanitar-maishiy 
bo’lim; 4-odamlarni joylashtirish asosiy xonasi; 5-avariya chiqishini galereyasi va 
boshchasi; 6-filtr-ventilyasiya kamerasi; 7-oziq-ovqat mahsulotlari uchun 
omborxona; 8-tibbiy xona.
77

---

Rasm-2.14. Himoya inshoatlarini tasnifi.
Maxsus barpo etilgan
Мослаштирилган 
Yashirinish 
joylari
Radioasiyaga 
qarshi yashirinish
joylari
Oddiy yashirinish 
joylari (yoriqlar
)
Metro
Jihozlangan 
yerto’lalar
Yerosti 
qazilmalar
Zarb to’lqindan 
himoyalovchi
Zarb to’lqindan
 himoya 
etolmaydigan
Moslashtirilgan
Alohida joylashgan
Oldindan barpo 
etiladigan
Tez barpo etiladigan
Kichik
O’rta
Katta
Sanoat jihozlari bilan
Oddiy jihozlar bilan
Filtr-ventilyasiya 
jihozlarisiz
himoya xususiyatlariga ko’ra
joylashish joyiga ko’ra
qurish vaqtiga ko’ra
hajmiga ko’ra
Filtr-ventilyasiya jihozlari bilan ta’minlanganligiga  ko’ra
Himoya inshootlari
78

---

Eng oddiy yashirinish joylari bu yoriqlar hisoblanadi. Yoriqlar ochiq, 
yopiq, ichidan qoplangan yoki qoplanmagan bo’lishi mumkin. Yoriqlarda 
odamlarni   havo   zarbasi,   yorituvchi   nur   va   kirib   boruvchi   radiasiyadan 
zararlanishi   1,5-2   marta   (yopiq   yoriqlarda   2,5-3   marta)   va   hududni 
radioaktiv zararlanishidan nurlanish esa 2-3 marta (200-300 marta yopiq 
yoriqlar   uchun)   kamayadi.   Lekin   shuni   nazarda   tutish   kerakki   yoriqlar 
zaharlovchi   moddalar   va   bakterial   vositalardan   himoya   etolmaydi.   Bu 
qurollar   ishlatilganda   shaxsiy   himoya   vositalaridan   foydalanish   kerak. 
Yoriqlar   korxona,   idora,   o’quv   muassasasi,   kolxoz,   sovxoz   va   odamlar 
ko’p   to’planadigan   joylarda   quriladi.   Yoriqlar   bosishlar   zonasidan 
uzoqroqda (yerdagi binolardan uning yarmi plyus 3 m masofada quriladi. 
Yoriqlar qo’yidagicha bo’ladi:
1) ichidan qoplanmagan yopiq va ochiq; Yoriqni normal sig’imi 10-
15 dan 30 kishigacha. Yoriq chuqurligi 172 sm, eni: yuqori qismida 110-
120 sm,pastida 80 sm.
2) ichidan qoplangan yopiq va ochiq;
Turli  himoya   inshoatlarini   radioaktiv   nurlanishdan   himoyalash 
xususiyatlari jadval-2.5 da keltirilgan.
Himoya  inshootlarini yashirinuvchilarni qabul qilishga tayyor holga 
keltirishda quyidagilar qilinadi: inshootlar tozalanadi, devor va tomdagi 
barcha yoriq va teshiklar maxkamlanadi, reproduktor va telefon o’rnatiladi, 
kirishlarda ko’rsatuvchilar va «Kirish» yoritgichli signalizasiya o’rnatiladi. 
Vodoprovod, isitish, kanalizasiya, elektr tizimlari tekshiriladi. Hajmi 30 
kishidan   oshiq   ubejishe   va   radiasiyaga   qarshi   yashirinish   joylarda 
komendant, hajmi 50 kishidan kam yashirinish joylarida yashirinuvchilar 
79

---

safidan kattalar tayinlaniladi. Ishlar FM ni tegishli shtablari rahbarligida va 
nazorati ostida amalga oshiriladi.
Jadval-2.5
Himoya inshoatlari va boshqa xonalarni radionurlanishdan 
himoyalash xususiyatlari
Himoya inshoatni turi
K
osl
 (dozani pasaytirilishi)
Tashqi nurlanish
Ichki nurlanish
Himoya inshoatlari:
•
yashirinish joylari:
    - toza ventilyasiya  
      rejimida;
    - filtr ventilyasiya  
       rejimda.
•
radiasiyaga   qarshi   yashirinish 
joylari
Bino va xonalar:
•
ishlab chiqarish va ma’muriy (3 
etaj);
•
toshli turar joylar (5 etaj);
         yerto’lalar
•
yog’ochli uylar;
         yerto’lalar;
•
transport vositalari.
1000 marotaba va 
yuqori
50-500
5-7
25-50
400-600
3
7-8
2
10-20 (30-40)* 
40-50 (1000 
gacha)
3-10
1,5-2 (3-5)**
2-3 (3-5)
2-3 (4-6)
1-2 (2-3)
2-3 (4-6)
1
*- aerozolga qarshi filtrlarni mavjudligida;
** - xonalar germetizasiya qilinganida.