Samarqand iqtisodiyot va servis instituti servis va turizm fa

2. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirish 

Markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi sharoitida xo`jalik yuritish to`la-

to`kis davlatning direktiv, ya`ni yuqoridan tushiriladigan ko`rsatmalari va reja 

topshiriqlari asosida amalga oshirilar edi. Rejalar qonun kuchiga ega bo`lib, ularni 

bajarish shart va majburiy hisoblanar edi. Hamma narsani yuqoridan turib 

rejalashtirish  amaliyoti  korxonaning  xo`jalik  mustaqilligi,  erkinligi  va 

tashabbuskorligini cheklab qo`yar, bu o`z navbatida iqtisodiyot taraqqiyotiga 

salbiy  ta`sir ko`rsatar edi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bozor iqtisodiyotiga o`tilgach, tabiiyki, xo`jalik yuritishni yuqoridan turib 

rejalashtirish tizimi barham topdi. Ayni vaqtda iqtisodiy taraqqiyot masalalarini 

bozor munosabatlari o`zi hal qiladi, ularga hech kim, hatto davlat ham 

aralashmasligi kerak, degan noto`g`ri tushuncha ham paydo bo`ldi. Biroq o`tgan 

yillar tajribasi shundan dalolat beradiki, iqtisodiy taraqqiyotni, umuman, korxona 

(firma)lar iqtisodiy faoliyatining,  xususan, o`rta va uzoq  muddatlarga 

mo`ljallangan rejalarining yo`qligi bir qator salbiy oqibatlarga olib kelishi 

mumkin. Xo`jalik yuritishdagi qator qiyinchiliklar, korxona (firma)ning bankrotga 

uchrashi, ayrim tovarlar narxining “osmon”da ekani, ishsizlar sonining ko`payishi 

va boshqalar rejalashtirish tizimining yaxshi yo`lga qo`yilmaganining oqibati, deb 

baholash mumkin.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bozor iqtisodiyoti sharoitida ham iqtisodiyotni boshqarish va qo`yilgan 

maqsadga yo`naltirishni davlat tomonidan tartibga solib turilishi muhim ekanligi 

ayon bo`lib qoldi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning engmuhim shakllaridan 

biri iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish varivojlantirishdir. Mamlakat miqyosida 

ishlab chiqaruvchi kuchlarnirivojlantirish, hududiy va tarmoqlararo mehnat 

taqsimoti, davlat mulkiningmavjudligi, iqtisodiyotga jalb etilayotgan sarmoyalar 

harakatinimuvofiqlashtirish zarurati va boshqalar iqtisodiy taraqqiyotni bashorat 

qilishva rejalashtirishni taqozo etadi.  

 

 

 

 

 

Bashorat qilish istiqbolni oldindan ko`ra olishning quroli sifatida 

boshqaruvning samarali dastagi hisoblanadi. Undan foydalanmaslik  ishlab 

chiqarishning kamayishiga olib keluvchi sabablardan biridir. Shuning uchun 

mulkchilik shaklidan qat`iy nazar, korxonalar (firmalar) rivojlanishini   o`rta va 

uzoq muddatga bashoratlash va davlat tomonidan tartibga solish tizimini joriy 

---

 

10 

qilish muhim ahamiyatga ega.  

 

 

 

 

 

 

Iqtisodiy taraqqiyot istiqbolini aniqlash bashorat qilish deb yuritiladi va u, 

odatda, uzoq muddatga (10 yilgacha) va o`rta muddatga (5 yilgacha) mo`ljallanadi. 

Bunda o`tgan davrdagi iqtisodiy rivojlanish holati va yo`l qo`yilgan kamchiliklar 

tahlilidan kelib chiqib va bozor kon`yukturasini o`zgarish tendentsiyalariga 

asoslanib, kelajakda iqtisodiy rivojlanishning qanday bo`lishi va u qanday 

natijalarga olib kelishi bashorat qilinadi.  

 

 

 

 

Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishda bozor munosabatlarinig o`ziga xos 

xususiyatlarini e`tiborga olish juda muhim. Gap shundaki, iqtisodiy bashorat 

markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi hukmron bo`lgan davrda ham mavjud edi. 

Biroq u davrda bashorat qilish va rejalashtirishning bosh masalasi ishlab 

chiqirishning rivojlanishi edi. Endilikda, ya`ni bozor munosabatlari sharoitida, 

bosh masala iste`mol bozori talabini qondirishdir. Bozor munosabatlari sharoitida 

istiqbolni belgilashning oldingi davrdagi bashoratlashdan asosiy farqi ham shundan 

iborat. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirishni iste`mol bozori 

talabiga qaratilishi korxona (firma)larni yaxshi samara bermayotgan ishlab 

chiqarishdan voz kechib, yuqori samaradorlikni ta`minlovchi ishlab chiqarish bilan 

shug`ullanishga majbur etadi.  

 

 

 

 

 

 

 

Bozor iqtisodiyotining bu xususiyatini e`tiborga olish bilan bir qatorda 

bashoratlash va rejalashtirishning ilmiy asosda amalga oshirilishi, marketing 

tadqiqotlari va ishonchli ma`lumotlarga asoslanishi ham muhim ahamiyat kasb 

etadi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bashoratlar asosida iqtisodiy rivojlanish dasturlari ishlab chiqiladi. Ularda 

iqtisodiyot rivojlanishining  moddiy va  ijtimoiy maqsadlari belgilanadi. 

Maqsadlarni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan sarmoyalar rejalari tuziladi, 

ishlab chiqarish bilan iste`mol o`rtasidagi, ishlab chiqarish bilan import, ishlab 

chiqarish bilan eksport, eksport bilan import o`rtasidagi bog`liqliklar aniqlanadi. 

Iqtisodiy rivojlanishning umumdavlat dasturlari asosida rejalar qabul qilinadi.

 

Bozor iqtisodiyoti sharoitida dastur va rejalar davlat korxonalari uchun 

direktiv, xususiy sektor uchun taklif xarakteriga egadir. Tadbirkorlarning rejalarga 

amal qilishlarini rag`batlantirish maqsadida ularga soliq to`lashda, kredit va 

subsidiyalar olish, xomashyo, yoqilg`i, energiya, asbob-uskunalar xarid qilishda, 

tovarlarni eksport qilishda imtiyozlar beriladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

11 

Bozor iqtisodiyoti sharoitida istiqbolni belgilash tizimi mahsulot ishlab 

chiqaruvchilarning iqtisodiy manfaatdorligiga asoslanadi. Katta tashkiliy-iqtisodiy 

tadbirlarni amalga oshirishda  mahsulot ishlab chiqaruvchilarning o`zlari 

tashabbuskorlik qiladilar. Istiqbolli loyihalarni amalga oshirishda davlatning 

aralashuvi kredit xizmati ko`rsatish, xomashyo, yoqilg`i resurslarini ajratish, 

oqilona soliq siyosatini o`tkazish va davlat ehtiyoji uchun mahsulotlar sotib 

olishdan iborat bo`ladi. Iqtisodiy rivojlanish istiqbolini belgilashda davlat 

resurslari va mablag`larining nodavlat sektorida xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning 

mablag`lari bilan birgalikda ishtirok etishini ta`minlash hamkorlikdagi dasturlar va 

loyihalarni amalga oshirishni nazarda tutish katta ahamiyat kasb etadi.

 

Iqtisodiy taraqqiyotni belgilash tizimi quyidagi vazifa va masalalarni 

bajarishga qaratiladi:  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

-milliy iqtisodiyot va uning tarmoqlari hamda mintaqalarning yaqin va uzoq 

muddatdagi rivojlanishining asosiy ko`rsatkichlarini belgilash;  

 

 

 

-ishlab chiqarishning moddiy-texnika bazasini rivojlantirish istiqbollarini 

belgilash.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishdan ko`zlangan maqsad ishlab 

chiqarishni boshqarish va tartibga solishni ta`minlash, mavjud resurslardan 

samarali va oqilona foydalanish uchun zarur sharoitlarni yaratish va pirovard 

natijada iste`mol bozori talablarini to`laroq qondirishdan iborat bo`lib, bu 

vazifalarni bajarish ko`p jihatdan bashoratlash usullariga bog`liq.  

 

Jahon amaliyotida bashoratlashning bir necha usullari mavjud bo`lib, ular 

asosan quyidagilardan iboratdir: 

 

 

 

 

 

 

 

 

-dasturiy-maqsadli usul;  

 

 

 

 

 

 

 

 

-indikativ (tavsiyaviy) usul;  

 

 

 

 

 

 

 

-ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun zarur sarmoyalarning o`sish 

istiqbollarini belgilash usuli.  

 

 

 

 

 

 

Dasturiy-maqsadli usul ko`proq mamlakat miqyosidagi yirik ijtimoiy-

iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirish uchun qo`llansa, indikativ (tavsiyaviy) usul 

ishlab chiqarish, ayniqsa, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining istiqbollarini 

belgilashda asqotadi. Sarmoyalarning o`sish istiqbollarini belgilash usuli 

mamlakat, uning hududlari va viloyatlari miqyosida ham, iqtisodiyot tarmoqlari va 

ishlab chiqarish korxonalari darajasida ham qo`llanishi mumkin. 

 

Iqtisodiy taraqqiyotni belgilashning eng nozik tomonlari, bu – bashoratlash 

ko`rsatkichlariga erishish uchun ishlab chiqarishni kafolatlangan moddiy va 

moliyaviy resurslar bilan ta’minlanganidir. Bu muammo to`liq hal etilmaganligi 

ishlab chiqilgan dastur va loyihalarning ko`p hollarda qisman bajarilib yoki 

umuman bajarilmay qolishiga sabab bo`ladi. 

 

 

 

 

Shunday qilib, bozor munosabatlari sharoitida davlatning iqtisodiyotga 

aralashuvi iqtisodiyot tarmoqlarini oqilona boshqarish, mamlakat va uning 

hududlari iqtisodiy taraqqiyotidagi nozik jihatlarni oldindan belgilab olish, 

taraqqiyotning ustivor yo`nalishlarini aniqlash va aholining turmush sharoitlarini 

yaxshilashga qaratilgan davlat dasturlari va loyihalarini amalga oshirishdan 

iboratdir.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

12 

 

Milliy iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarish zarurati muayyan 

vazifalarni bajaruvchi va muayyan vakolatlarga ega bo`lgan boshqarish organlari 

faoliyatini taqozo etadi. Mamlakat miqyosida iqtisodiyotni boshqarish respublika 

hukumati, ya`ni Vazirlar Mahkamasi tomonidan amalga oshiriladi. U o`z 

vakolatlari doirasida nafaqat iqtisodiy jarayonlarni, balki ijtimoiy jarayonlarni ham 

boshqaradi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Iqtisodiyotni boshqarish va uni umumdavlat manfaatlariga asoslangan holda 

tartibga solish, tabiiyki, oddiy vazifalar sirasiga kirmaydi. Buning uchun hukumat 

tomonidan bozor iqtisodiyotining huquqiy mexanizmini ro`yobga chiqarish asosida 

mulkchilik shakllarining tengligini ta`minlash, erkin tadbirkorlik uchun zarur 

sharoitlar yaratish, iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish siyosatini o`tkazish, 

kichik va o`rta biznesning rivojlanishiga ko`maklashish talab qilinadi. Shu 

maqsadda hukumat pul va kredit tizimini mustahkamlash siyosatini ishlab chiqadi, 

yagona narx siyosatini o`tkazadi, mehnat miqdori va ijtimoiy ta`minot darajasi 

borasida belgilangan kafolatlarni ta`minlash chora-tadbirlarini ko`radi. Vazirlar 

Mahkamasi o`ziga bo`ysinuvchi vazirliklar va idoralar ishini muvofiqlashtirib, 

ularning ijtimoiy siyosatni ro`yobga chiqarish borasidagi mas`uliyati darajasini va 

buning uchun zarur bo`lgan funktsiya va vakolatlarni belgilaydi, respublika 

byudjeti, shuningdek, respublikani iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning eng 

muhim dasturlarini ishlab chiqadi.  

 

 

 

 

 

Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonunlarga muvofiq mamlakat hududidagi 

barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va 

fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo`lgan qarorlar va farmoyishlar 

chiqaradi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ma`lumki, iqtisodiy islohotlarning pirovard natijalari uni amalga oshirish 

ob`ektidan (respublika, tarmoq, korxona) qat`iy nazar, mujassamlashgan holda 

hududiy birlik (viloyat, tuman, shahar)lar darajasida namoyon bo`ladi.

 

O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin mamlakatimizda 

huquqiy-demokratik davlat barpo etish oliy maqsad qilib belgilandi. Buning uchun 

ikkita muhim vazifani hal etish talab qilinadi.