Samarqand iqtisodiyot va servis instituti raxmatulla xaitboyev ekologik turizm

Milliy parklarning tashkil qilinishi. 
1933-yil Londonda “Afrika 
flora va faunasini muhofaza qilish Konvensiyasi”ning milliy parklar 
bo‘yicha qabul qilgan qaroridan keyin davlatlarda milliy parklarni 
tashkil qilish birmuncha jonlandi. Ayniqsa, Afrika davlatlarida 
XX asrda ko‘plab milliy parklar va tabiat qo‘riqxonalari tashkil 
qilindi. Bu milliy parklar va tabiat qo‘riqxonalari hozirgi kungacha 
betakror tabiat muzeylari sifatida insoniyatga xizmat qilmoqda. 
Afrikadagi eng katta milliy parklar Zair davlatida tashkil qilingan; 
Salonga Upemba, Maiko,Virunga. Zairdagi Kafue milliy parkida 
dunyodagi karkidon va begemotlarning eng ko‘p sonlari saqlanadi 
va muhofaza qilinadi. 

---

56
57
Chilining “Xalqaro Pasxi oroli” milliy parkidagi afsonaviy tosh 
haykallar.
1949-yilda Zimbabveda Ywange milliy parki tashkil qilindi. 
Tanzaniyadagi Serengeti milliy parki hozirgacha jahondagi eng 
qiziqarli va mashhur parklardan hisoblanadi. Keniyaning markaziy 
qismidagi Aberdare, Kruger milliy parklarida Afrikaning 5 turdagi 
eng yirik yovvoyi hayvonlari muhofaza qilinadi.
Yaponiya davlati milliy parklar yaratishga katta e’tibor beradigan 
davlatlar qatorida turadi. Bu davlatdagi eng mashhuri Fudziyama 
tog‘idagi – Fuji Hakone Izu milliy parkidir. Hindistonda ham 
ko‘plab milliy parklar jahonga mashhur, taniqli. Bularning eng 
mashhurlari Himolay tog‘larining old qismidagi – Corbet milliy 
parki hisoblanadi. Bu milliy parkda Hindiston yo‘lbarsi va qoplon 
(leopard) muhofaza qilinadi va ko‘paytiriladi.
Shri Lankada fillar, qoplonlar va kam uchraydigan noyob 
qushlar muhofaza qilinadigan GaI Oua milliy parki BMT 
ro‘yxatida turadi. Avstraliya eng ko‘p milliy parklari bor 
davlatlardan hisoblanadi. Bu davlatdagi Gagadu milliy parkida 
jahondagi eng ko‘p timsohlar muhofaza qilinadi. Bu milliy parkda 
“Timsoh” mehmonxonasi jahonda timsoh shaklida qurilgan 
yagona mehmonxona hisoblanadi.
Yangi Zelandiyada Tongario, Egmont, Fiord Land milliy 
parklari taniqli milliy parklardan hisoblanadi. Buyuk Britaniya 
ham milliy parklar va tabiat qo‘riqxonalarini ko‘paytiruvchi 
davlatlardan hisoblanadi. Britaniyadagi eng yirik milliy park 
Britaniya orllaridagi Garingorn National Nature Reserve 26 ming 
ga maydonni egallaydi. Alp tog‘laridagi eng katta milliy parklardan 
hisoblanadigan Gran Paradiso Italiya davlatining tashabbusi bilan 
tashkil qilingan.
Germaniyada 1969-yilda ikkita Berchtesgaden, Bavarian 
Forest milliy parklari o‘z faoliyatlarini boshladi. Germaniyada 80 
ta milliy parklar, zaxiradagi milliy parklar va tabiat qo‘riqxonalari 
tashkil qilingan. Janubiy Amerikada milliy parklar tabiatni o‘z 
tabiiy holatida saqlash va muhofaza qilish uchun tashkil qilinadi. 
Shunday milliy park Charlz Darvin tadqiqot o‘tkazgan Galapagoss 
orollarida (Ekvodor davlati) noyob suv toshbaqalarini va suvda 
yashovchi turlarni saqlab qolish va muhofaza qilishni boshladi.
Chilidagi mashhur va mo‘jizaviy Pasxi oroli xalqaro miqyosdagi 
milliy park deb e’lon qilindi.
Argentinaning Nehuel Huapi milliy parki And tog‘lari 
ostonasidagi 800 ming ga maydonni egallaydi. Venesueladagi 

---

58
59
Canaima milliy parkida dunyodagi eng baland sharshara Angel 
Falls joylashgan. Milliy parklar va tabiat qo‘riqxonalari, alohida 
muhofaza qilinadigan hududlarning ko‘payishi ekoturizmning 
rivojlanishiga asos soladi. 
Hozirda dunyoda 1500 dan ziyod milliy parklar bor. Ularning 
eng yirik bo‘lgan 260 tasi BMTning ro‘yxatiga olingan
33
. Qayd 
qilingan ma’lumotlardan ma’lum bo‘ladiki, milliy parklar turli 
maqsadlarda tashkil qilingan. Shuning uchun ham, ekoturizmni 
rivojlantirishda bu milliy parklarning tashkiliy, iqtisodiy va 
geografik xususiyatlarini tahlil qilish talab qilinadi.
Dunyoda milliy parklar tashkiliy va iqtisodiy jihatlaridan 
a) davlat mulki; b) xususiy va d) aralash (davlat va xususiy) 
mulk egaligida faoliyat ko‘rsatmoqdalar. Ba’zi davlatlar o‘z 
milliy parklarini xalqaro tashkilotlar ixtiyoriga berishadi va 
daromadning bir qismini olishadi. Hozirgi vaqtda ko‘plab 
davlatlardagi xususiy va aralash mulkdagi milliy parklarni egalari 
davlat mulki boshqaruviga berishmoqda. Ikkala holatning 
ham kelib chiqish sabablari milliy parklar muhofazasining 
qiyinlashib borishi hisoblanadi. Afrika mamlakatlarida, Janubiy 
va Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida, Yaqin Sharq va 
MDH davlatlarida, Lotin Amerikasida milliy parklarni davlat 
ixtiyoriga berish kuchaygan.
Milliy parklarni davlatga sotish yoki to‘liq davlat ixtiyoriga 
berish Yevropa davlatlarida ham ustuvor yo‘nalishga ega 
(Germaniya, Irlandiya, Bolgariya, Ruminiya, Chexiya 
Respublikasi va Skandinaviya davlatlari). Shimoliy va Janubiy 
Amerika Davlatlarida, Polsha, Gretsiya, Turkiya, Pokiston, Nepal 
va Aljirda milliy parklar xususiy hamda davlat tasarrufida faoliyat 
ko‘rsatadi.
G‘arbiy Yevropa davlatlarida, Fransiyada, Ispaniya va Buyuk 
Britaniyada, Paragvay, Urugvay, Ekvadorda milliy parklarning 
yarmi xususiy hisoblanadi. Janubiy Koreyada 40% milliy parklar 
xususiylashtirilgan.
33
Бабкин А.В. Специальные виды туризма. Ростов на-Дону, Феникс, 2008. C. 252.
Milliy parklarning tashkiliy va boshqaruv xususiyatlari ham 
dunyo mamlakatlarida turlicha hisoblanadi. Milliy parklar 
dastlabki vaqtlarda tashkil qilinganda federal agentliklarga va 
departamentlar boshqaruvida bo‘lishgan. Rivojlangan, o‘tish 
davri iqtisodi rivojlanishidagi davlatlarda (90% davlatlar) 
milliy parklar boshqaruvi pastdan yuqoriga-vertikal tashkiliy 
boshqaruvida (Shvetsiya, Italiya, Niderlandiya, Yevropaning 
ko‘plab davlatlari). 
AQSH, Kanada, Fransiya, Avstraliya va JAR davlatlarida 
xususiy milliy parklar ko‘pligidan teng huquqli-gorizontal tashkiliy 
boshqaruv hukmron. Lekin, boshqaruvning barcha xilma-xilligi 
yoki milliy parklardagi turli mulkchilik shaklidan qat’i nazar milliy 
parklardagi tabiat muhofazasi albatta davlat organlari ixtiyorida 
hisoblanadi.
Mamlakatimizda milliy parklar, tabiat qo‘riqxonalari, biosfera 
qo‘riqxonalari, tabiat buyurtmaxonalari va alohida muhofaza 
qilinadigan hududlarni tashkil qilish va boshqarish O‘zbekiston 
Respublikasi «Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish» 
davlat qo‘mitasi ixtiyoriga berilgan. So‘nggi yillarda milliy 
parklar puldor, tabiat muhofazasini quvvatlaydigan xalqaro 
tashkilotlar, tijoriy banklar, mashhur yozuvchilar, san’atkorlar 
va boshqalardan tushadigan mablag‘lar hisobidan ham faoliyat 
ko‘rsatishmoqda. Shuning uchun ham ekoturistik resurslari bor 
davlatlar barcha imkoniyatlarini ishga solib o‘zlarida ekoturizmni 
rivojlantirishga kirishganlar. Kanada milliy parklardan 240 mln.
dollar, AQSH milliy parklardan yiliga o‘rtacha 370 mln dollar 
daromad olishmoqda. Eng muhimi, ekoturistik obyekt qanchalik 
jozibador, betakror bo‘lmasin ushbu obyekt ishlatilganda 
ekoturizm rivojlanadi. Dunyoda 1959-yilda 39 mamlakatda 200 
ta milliy park, 1982-yilda 1000 ta va hozirda 1500 ta milliy 
parklar faoliyat ko‘rsatmoqda
34
.
34
Mose Ingo. Sanft er Tourismusim Nationalpark Hohe Tauern. Vechtaer Arbeitenzu r 
Geographie und Regionalwissenschaft , Band 6. Vechta, 1988. P. 267.

---

60
61