Samarqand iqtisodiyot va servis instituti raxmatulla xaitboyev ekologik turizm

2-mavzu. EKOLOGIK TURIZMNING KELIB CHIQISH 
TARIXI
EKOLOGIK TURIZMNING TURLARI
Reja:
2.1. Ekologik turizmning shakllanishi davrida tabiat va jamiyat 
o‘rtasidagi munosabatlar. BMTning xalqaro ekoturizm yilini e’lon 
qilishi.
2.2. Ekologik turizmning turlari.
2.1. Ekologik turizmning shakllanishi davrida tabiat va jamiyat 
o‘rtasidagi munosabatlar.
BMTning xalqaro ekoturizm yilini e’lon qilishi
Jahonda ekologik turizmning yoki 
ekoturizm atamasining kelib chiqishi XX 
asrning so‘nggi choragida insoniyat jamiyati 
oldida global ekologik muammolarning 
kuchayib ketganligi hisoblanadi. Bu 
davrda insoniyatning tabiiy atrof-
muhitga, tabiiy resurslarga salbiy ta’siri 
kuchayganligi natijasida ekologik inqiroz 
sayyoraviy hududlarda insoniyatning kelgusida yashab qolishini 
og‘irlashtirishini xalqaro miqyosda kun tartibiga qo‘ydi.
Shu o‘rinda tabiat va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlar hozirga 
kelib qanday darajalarga kelib qolganligi haqida qisqacha to‘xtalish 
zarurati bor. Ikkinchidan, o‘tgan asrning 70-yillariga kelib AQSH, 
Kanada va Yevropa davlatlarida ommaviy turizmning keskin 
rivojlanishi ham nafaqat tabiiy resurslar inqirozini kuchaytirdi 
balki, ijtimoiy-madaniy resurslarning butun saqlanishiga xavf sola 
boshladi. Quyida ana shu ikki masala-muammolarning mazmun 
va mohiyati keltiriladi
18
.
O‘tgan asrning so‘nggi choragidan boshlab insoniyatning 
yashash muhiti dunyo jamoatchiligining diqqat markazidagi 
18
Douglas Pearce. Tourism Today:A Geographical Analysis. Second edition. 
Edindburgh Gate. Harlow, 1997. P. 204.

---

20
21
eng dolzarb muammolardan biri bo‘lib qoldi. Bu muammolar 
“ekologik xavf” nomi bilan atalib, yildan-yilga kuchayib, 
og‘irlashib bormoqda. Ilmiy texnika taraqqiyoti jarayonida tabiiy 
resurslarning kamayib borishi, atrof-muhitning ifloslanib borishi 
kelajak avlodlar uchungina emas, hozirgi jamiyat taraqqiyotiga 
ham jiddiy xavf solyapti.
Sayyoramizning asosiy kislorodini yetkazib beradigan 
Amazonka o‘rmonlaridagi holatlar
Hozirgi davrimizdagi ilmiy-texnika taraqqiyoti insonning 
qudratini juda kuchaytirib yubordi. Ya’ni, inson tabiat ustidan 
o‘zining to‘liq hukmronligini o‘rnatdi. Insoniyat hozirgi 
imkoniyati bilan yangi dengizlar qurishi, cho‘llarni hosildor 
yerlarga aylantirishi, daryolarni xohlagan tarafiga burib yuborishi 
mumkin. Shu bilan birga ma’lum bo‘ldiki, inson o‘z kuch-
qudratini tabiatga nisbatan cheksiz ravishda qo‘llashi, uning o‘zi 
uchun ko‘plab salbiy oqibatlarni keltirib chiqarar ekan. Ilmiy-
texnika inqilobi ta’sirida, ayniqsa XIX asrning 60-yillaridan so‘ng 
ekologik muammolar insoniyat hayotiga katta tashvishlar bo‘lib 
kirib keldi. 
Bu muammolar asosida tabiatning o‘zini-o‘zi tiklash kuchi 
susaygani, uning resurslari kamaygani, atrof-muhitning tobora 
ifloslanib borayotganligi, insonning bir me’yorda yashashiga tabiat 
to‘liq sharoit yarata olmayotganligi yotadi. Bu holat tabiat va jamiyat 
o‘rtasida XX asrda shakllangan ekologik munosabatdir. Dastlab, 
Yevropaning rivojlangan mamlakatlarida, ayniqsa Germaniyaning 
Rur havzasida tabiiy muhitning keskin yomonlashuvi kishilar va 
organizmlar hayoti uchun xavf paydo bo‘lishi sababi tabiat va 
jamiyat o‘rtasidagi ekologik munosabat shaklini yuzaga keltirdi
Nemis olimi Ernest Gekkel 1866-yilda ekologiya haqida 
birinchi bo‘lib fikr-mulohazalar bildirgan edi. Hozir esa dunyoviy 
muammolarning eng dolzarbi ham ekologik muammo bo‘lib qoldi. 
Hozirgacha yer biosferasiga 2 ming xil kimyoviy birikmalar yoyildi. 
Dunyo sog‘liqni saqlash tashkilotining (VOZ) ma’lumotlariga 
ko‘ra inson foydalanayotgan 4 ming kimyoviy moddalar uning 
sog‘lig‘i uchun xavf tug‘dirmoqda. Dunyoda har yili 250 ming 
xil yangi kimyoviy birikmalar sintez qilinadi. Shulardan 300 xili 
ishlab chiqarishda ishlatilmoqda. 
Dunyo bo‘yicha har yili 100 mlrd tonna ruda va mineral yoqilg‘ilar 
qazib chiqarilmoqda. Keyingi 30 yilda insoniyatning butun tarixi 
davomiga qaraganda ko‘proq rangdor metallar qazib chiqarildi. 
Agar 18-asrgacha 19 xil ximiyaviy elementdan foydalanilgan 
bo‘lsa, hozirda bu son 100 dan oshib ketdi. Hozirgacha 2/3 qism 
o‘rmonlar yo‘q qilingan. Oxirgi 2000 yil ichida 0,5 mlrd. gektar yer 
xarob qilindi. Keyingi 100 yilda dunyoda 67 mln. ga o‘rmon kesilib 
ketdi. Olimlarning hisobiga ko‘ra, oliy tur o‘simliklarning 3 ming 
turi butunlay yo‘qotilish arafasida.

---

22
23
“Tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi” 
ning (MSOP) ma’lumotlari bo‘yicha 1600 yildan hozirgacha 
qushlarning 94 turi va sut emizuvchilarning 63 turi butunlay qirilib 
ketgan. Sayyoramizda bugunga kelib qushlarning 600 xili, sut 
emizuvchilarning 120 xili abadiy yo‘qolish xavfida turibdi. Inson 
faoliyati tufayli sayyoramizda 9 mln km
2
unumdor yerlar sahroga 
aylandi. Ya’ni har kuni 3 ming ga unumdor yer qishloq xo‘jaligida 
ishlab chiqarishdan chiqarilmoqda. Yer sharida 50 million ga yer 
umuman foydalanib bo‘lmaydigan holatga kelgan.
Ifloslangan suvdan iste’mol qilish natijasida har yili dunyoda 5 
mln kishi vafot etmoqda. Xuddi shunday suvlarni ichish natijasida 
sayyoramizda har yili 500 ming kishi og‘ir dardlarga chalinmoqda. 
Dunyo okeaniga har yili 10 ming tonna neft to‘kilmoqda. Sanoat 
korxonalari har yili 140 xildan ziyod zaharli gazlarni havoga 
chiqarmoqda. Insoniyatda uchrayotgan rak kasalligining 50%i ana 
shu gazlardan zaharlanish natijasida kelib chiqishi aniqlangan.
Keltirilgan manbalardan ma’lum bo‘ladiki, insoniyat yashash 
makoni bo‘lgan o‘z uyi atrofi muhitini buzib bormoqda. 
Insoniyatning yashash sharoiti darajasi tabiat bilan bog‘liq ekan, 
insonning bu masalada tabiat bilan uzviy kelishmog‘i zarurati 
asosiy masaladir. Hozirga kelib, tabiatda yuz berayotgan ijobiy 
va salbiy o‘zgarishlar turli sohalarda o‘rganilmoqda, lekin ular 
orasida tabiatni iqtisodiy-ekologik jihatdan, ekologik foydalanish 
jihatlaridan o‘rganish jiddiy ahamiyat kasb etadi. 
Global ekologik muammolarning tobora ijtimoiy- iqtisodiy 
inqiroz holatlarini hosil qilishi, jahon hamjamiyati oldiga 
sayyoramiz miqyosida keskin chora-tadbirlar dasturini ishlab 
chiqish va amaliyotga tatbiq qilish muammolarini kun tartibiga 
qo‘ydi. Insoniyatning bugungi hayoti va kelgusi avlodlar uchun 
sayyoramizda saqlanib qolgan tabiiy boyliklarni muhofaza qilishda 
ilg‘or fikrli olimlarning xulosalari bo‘yicha global inqirozdan 
chiqish yo‘llaridan eng muhimi – aholida ekologik bilim va 
madaniyatni shakllantirish deb bildi.
Turizm sohasidagi adabiyotlarning tahlili va yuqorida sanab 
o‘tilgan ko‘rsatkichlarni inobatga olib ilk bor ekoturizmning 
quyida keltirilgan bosqichlarini qoraqalpog‘istonlik olima 
G.A.Bekbulatova ajratdi
19
:
I. XX asrnng 90-yillarigacha bo‘lgan davr – ekoturizmning 
mahalliy va milliy mustaqil turizm sohasi sifatida yuzaga kelish 
davri.
II. 1990–2000-yillar – turizmning regional miqyosda, ekotu-
rizmning turizm industriyasi sifatida rivojlangan davri.
III. 2000-yildan keyingi bosqich – global miqyosda 
ekoturizmning rivojlanish davri.