Samarqand iqtisodiyot va servis instituti marketing kafedrasi «himoyaga ruxsat etildi»

6. O‘zbekistonning yengil sanoat tovarlariga bo‘lgan talabni shakllantirish va 

sotishni rag‘batlantirish 

Tovarni  sotib  olishda  insonlar  ma’lum  ehtiyojlarini  qondirishni  nazarda 

tutadilar.  Shu  sababli  tovarning  sifat  ko‘rsatkichlari  to‘g‘risidagi  axborot  zarur. 

Bo‘lajak iste’molchi quyidagi axborotni olishi shart: 

-

 

tovarning borligi va sotilish joyi; 

-

 

 qaysi ehtiyojlarni qondirishga qaratilganligi; 

-

 

iste’mol qiymatining asosiy ko‘rsatkichlari; 

-

 

haridorni qoniqtirmay qolgan holda ularni himoya qilish kafolatlari. 

Bo‘lg‘usi haridorlarga axborotlar yetkazish usullari: 

---

34 

 

a) reklamalar 

b) ko‘rgazmalar o‘tkazish 

v) yig‘ilishlar, anjumanlar va filmlar orqali. 

Sotishni  rag‘batlantirish  siyosatining  vazifasi  ularda  firma  tovarlarini 

keyingi  vaqtda  sotib  olishga  ishtiyoq  tug‘dirish  hamda  doimo  aloqada  bo‘lishga 

chaqirishdan  iborat.  “Odatda  talabni  shakllantirish  tadbirlari  iste’molchilarga  va 

sotuvchilarga qaratilgan bo‘ladi”.

12

 

Iste’molchilarni  rag‘batlantirish  ularga  sezilarli  tijorat  imtiyozlari  berishni 

ko‘zda tutadi:  

-

 

tovarni sotib olish xajmiga va doimiy aloqada bo‘lib turishga beriladigan 

imtiyoz; 

-

 

har xil shakldagi qarzlarga tovar sotish; 

-

 

tovarning  ko‘p  xajmda  harid  qilinishini  ko‘zlab  namunalarni  bepul 

tarqatish; 

-

 

tovarni vaqtincha ishlatish uchun bepul berish; 

-

 

ishlatilgan tovarni ma’lum shartlar bilan qabul qilish; 

-

 

yangi tovarlarni bo‘lajak haridorlarga ko‘rsatish; 

-

 

tovar ishlab chiqaruvchi korxonalarga sayohatlar uyushtirish; 

-

 

yangi  tovarolarning  bozorga  kiritilishiga  bag‘ishlangan  matbuot 

konferensiyalari uyushtirish; 

-

 

tovar  bahosini  keskin  tushirish  to‘g‘risidagi  radio,  televideniye  va 

matbuot orqali e’lon qilish.  

Talabning  shakllanishi  va  sotishni  rag‘batlantirish  siyosati  tovarning 

bozordagi  hayotiy  bosqichlariga  muvofiq  kelishi  va  har  biriga  mos  mazmun 

bag‘ishlashi shart.  

Agar firma birinchi marotaba bozorga kirib borayotgan bo‘ls, unda alohida 

strategiya  ishlab  chiqiladi.  Odatda,  quyidagi  to‘rt  xil  marketing  strategiyasidan 

foydalaniladi: 

                                                        

12

 P. Nosirov, Sh. Abdullayeva “Marketing – bozor iqtisodiyoti asosi”. Toshkent, O‘zbekiston 1994 y. 84-bet 

---

35 

 

birinchisi  jadal  marketing  –  buni  ko‘pchilik  haridorlar  tovar  to‘g‘risida 

ma’lumotga  ega  bo‘lmagan  yoki  bo‘lgani  ham  uning  yuqori  bahosidan 

ta’sirlanmagan  holda  ishlatadi.  Haridorlarni  jalb  qilish,  ularning  talabini 

shakllantirish  tadbirlari  o‘tkazishga  katta  mablag‘  ajratish  orqali  uyushtiriladi. 

Tovarning bahosi ham yuqori o‘rnatilib ko‘p foyda olish nazarda tutiladi. 

Ikkinchi uslub bozorga tanlov asosida kirish – uning xajmi katta bo‘lmagan 

holatda  ishlatiladi.  Tovar  ko‘pchilikka  noaniq,  unga  yuqori  baho  qo‘yilsa  ham 

haridorlar  sotib  olishi  mumkin.  Raqobatchilar  bozorda  juda  oz  va  shuning  uchun 

talabni rag‘batlantirishga kam harajat qilib, ko‘proq foydaga erishish mumkin. 

Uchinchi uslub bozorga keng ko‘lamli kirib borish bo‘lib, bunda bozorning 

xajmi  katta,  tovar  haqida  haridorlar  kam  taassurotga  ega  va  uning  narxi 

balandligiga rozi bo‘lmagan davrda ishlatiladigan uslubdir. Undan tashqari raqobat 

kuchli,  tovar  ishlab  chiqarishni  ko‘paytirish  natijasida  uning  tannarxi  pasayadi  va 

“baholar  urushiga”  imkon  yaratadi. Rag‘batlantirishga ko‘proq  mablag‘ ajratishga 

imkoniyat yaratiladi.  

To‘rtinchi  uchlub  sust  marketing  bo‘lib,  bu  bilan  bozorning  xajmi  katta 

bo‘lganda  haridorlar  tovarni  yaxshi  bilsalar-da  kamroq  harajatlar  qilib,  pastroq 

baho orqali raqobat kam sharoitda muvaffaqiyatga erishiladi. 

Bozorga  kirgan  tovar  bilan  iste’molchilar  ko‘proq  tanishgani  tufayli 

raqobatchilarni siqa boshlaydi. Agar bozor katta bo‘lsa, raqobatchilar ham bizning 

tovarga  o‘xshash  tovar  ishlab  chiqara  boshlaydi.  Raqobatchilarga  qarshi  o‘sha 

bozorga  tovarning  yangi-yangi  turlari  va  yangi  haridorlari  uchun  ishlab  chiqiladi. 

Shu  davrda,  ayrim  tovarlarning  modelini  yangilash  va  talabni  shakllantirishning 

har xil tadbirlari o‘tkaziladi.  

 “Tovar  bozorning  tushkunlik  davrida  talabni  va  sotishni  rag‘batlantirish 

tadbirlari  shu  tovar  uchun  to‘xtatiladi”.

13

  Sotuvchilarga  qaratilgan  rag‘batlantirish 

tadbirlari, asosan tovar sotilishi xajmini ko‘paytirish maqsadida olib boriladi: 

-

 

pul mukofoti berish; 

-

 

 qo‘shimcha dam olish kunlari firma hisobidan sayohatlarga yuborish; 

                                                        

13

 Rubin Yu.B., Shustov V.V. Konkurensiya: reali i perspektivi. Moskva, 2009 god Znaniye 118-bet 

---

36 

 

-

 

qimmatbaho sovg‘alar berish; 

-

 

ma’naviy rag‘batlantirish; 

-

 

korxona faoliyati reklamasi; 

-

 

hayriya ishlarida faol qatnashish va b. 

Tovarlar  haraktaida  asosiy  o‘rinni  reklama  egallaydi.  Reklamaning 

mohiyati ishlab chiqaruvchi manfaatidan kelib chiqib, haridorda tovarni sotib olish 

to‘g‘risida  tasavvur  uyg‘otishi  zarur.  Reklamaga  tovar  ishlab  chiqaruvchi  o‘z 

tovari bilan bozorga kirayotgani to‘g‘risidagi axborot deb qarash lozim.  

Ishlab chiqaruvchi  va  iste’molchi o‘rtasidagi kommunikativ aloqa reklama 

hisoblanadi. Reklamaning faoliyat doirasi o‘z ichiga quyidagilarni oladi: 

a) iste’molchining reklama qilinayotgan tovar  va  xizmatga  hamda bozorga 

bo‘lgan ehtiyojini o‘rganish; 

b)  maqsadga  erishishni  strategik  rejalashtirish,  bozor  chegarasini  aniqlash, 

reklama  vositalaridan  foydalanish  rejalarini  ishlab  chiqish  va  uni  moliyalashtirish 

yuzasidan zarur tadbirlar ishlab chiqish; 

v)  reklama  vositalarini  tanlash  bo‘yicha  harajatlar  tizimini  belgilashda 

taktik  qarorlar  qabul  qilish,  matbuotda  e’lonlarning  yoritilishi  va  namoyish 

qilinishi yuzasidan tadbirlar ishlab chiqish; 

g)  matn  yozishni  hisobga  olgan  holda  e’lon  tuzish,  maket  tayyorlash,  uni 

badiiy bezash va ularni ishlab chiqarish. 

Reklama  beruvchilar  –  bular  ishlab  chiqaruvchilar,  chakana  savdogarlar, 

ulgurji 

sotuvchilar, 

xizmat 

firmalari, 

kasaba 

uyushmalari, 

jamiyatlar, 

assotsiatsiyalar,  maktablar,  davlat  idoralari,  siyosiy  arboblar,  alohida  shaxslar  va 

boshqalardir.  Reklama  beruvchilarni  ikki  asosiy,  ya’ni  umummilliy  va  mahalliy 

turga  bo‘lish  mumkin.  Ularning  birinchisi  qisman  sotib  olinadigan  va  uncha 

qimmat  bo‘lmagan  tovarlarni  reklama  qiladi.  Mahalliy  reklama  beruvchilar  esa 

turli sotuvchilar va mulkdorlardir. 

Reklama  agentligi  –  bu  reklama  beruvchilar  uchun  ixtisoslashtirilgan 

xizmat turlarini taklif etuvchi  vositachidir. U o‘z tovari  uchun  harior qidirayotgan 

buyurtmachilarga reklama tayyorlaydi va uni reklama vositalarida joylashtiradi.  

---

37 

 

Reklama  vositalari  –  ommaviy  axborot,  qaysiki  reklama  murojaatlarini 

keng tinglovchilar ommasiga yetkazuvchi reklama mutaxassislaridir.  

Reklama  savdo  madaniyatini  oshirishga  ko‘maklashmog‘i  lozim.  Reklama 

yaxshi yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa, haridorlar o‘zlariga zarur tovarlarni tez topib, oson 

va ko‘p vaqt sarflamay sotib oladigan bo‘ladilar. 

Texnikaviy  vositalarni  qo‘llash  va  ulardan  foydalanish  uslublariga  ko‘ra 

reklama quyiagi turlarga bo‘linadi:  

-

 

vitrina-ko‘rgazma reklamasi; 

-

 

tasviriy, fotografik yoritilgan reklamalar; 

-

 

bosma reklamalar; 

-

 

namoyish reklamalar; 

-

 

kino-televizion va diapozitiv reklamalari; 

-

 

ovozli reklamalar.  

Derazaga, do‘kon ichkarisiga va tashqarisiga qo‘yilgan vitrinalar, tovarlarni 

do‘konning o‘zida ko‘rsatish vitrina-ko‘rgazmasi reklamasi hisoblanadi.  

Tasviriy  reklamaning  ikki  turi:  do‘kon  ichidagi  va  tashqarisidagi 

reklamalar  bir-biridan  farq  qiladi.  Do‘kon  ichkarisidagi  reklamada  har  xil 

ko‘rsatkichlar,  ma’lumot  peshtaxtalari,  preyskurantlar,  e’lonlar,  rasmlarning  har 

turlari  qo‘llaniladi.  Do‘kon  tashqarisidagi  tasviriy  reklama  vositalariga  osma 

rasmlar, yo‘llardagi ko‘rsatkichlar, avtotransportga yozilgan vositalar kiradi.  

Savdo texnologiyasi nuqtai nazaridan savdo reklamasining quyidagi turlari 

bor:  

-

 

maxsus reklama nashrlari; 

-

 

ko‘p nushali bosma reklama; 

-

 

bosma sanoat reklamasi. 

 Markaziy  va  mahaliy  matbuotda  bosiladigan  e’lonlar,  xabarlar  va 

maqolalar  haridorlarni  yangi  do‘konlar  ochilganligi,  yangi  tovarlar  keltirilganligi, 

ulardan  foydalanish  usullari  to‘g‘risida  xabardor  qiladi.  Plakatlar,  afishalar, 

bukletlar maxsus reklama nashrlari jumlasiga kiradi.  

---

38