Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a., Omonov a. A., Xaydarov z. Sh., Niyozov z. D. Tijorat banklari aktiv va passivlarini

§
10.4. Oʻzbekiston tijorat banklarida tezkor va strategik 
rejalashtirishni takomillashtirish 
Banklarda tezkor va strategik rejalashtirishni takomillashtirish yoʻllari: 
I. Strategik rejalashtirish jarayonida moliyaviy aktivlarni amortizasiya 
qilinadigan qiymatini toʻgʻri aniqlash va ularni qadrsizlanishini aniq baholash 
maqsadida samarali foiz stavkasi usulini rejalashtirish jaryoniga joriy qilish lozim. 

---

122 
Samarali foiz stavkasi shunday foiz stavkaki, u moliyaviy instrument 
boʻyicha kutilayotgan davr mobaynidagi barcha pullik tushumlar va toʻlovlarni 
hisoblangan summasini ularni dastlab tan olingan sof balans qiymatiga keltirish 
imkonini beradi (diskontlash yoʻli bilan). 
Samarali foiz summasini stavkasini hisoblash uchun har bir tegishli hisobot 
davrida samarali foiz stavkasi aktiv yoki majburiyatning oʻtgan hisobot davrini 
soʻnggidagi amortizasiyalangan qiymatiga koʻpaytiriladi. Mazkur davr uchun 
hisoblangan samarali foiz bilan aktivni foizli kuponi oʻrtasidagi farq summasi 
mazkur davrdagi amortizasiya summasi hisoblanadi. 
Moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlardagi qoidalariga koʻra, barcha 
moliyaviy majburiyatlar dastlabki tan olingandan soʻng samarali foiz stavkasini 
qoʻllagan holda amortizasiyalangan qiymat boʻyicha baholanishi kerak. Biroq, 
mazkur 
qoidalar 
quyidagi 
turdagi 
moliyaviy 
majburiyatlarga 
nisbatan 
qoʻllanilmaydi: 
1.1. Adolatli qiymat boʻyicha baholanadigan moliyaviy majburiyatlar, 
Chunki mazkur turdagi moliyaviy majburiyatlar shu davrdagi foyda yoki 
zarar tarkibida hisobga olinadi.
1.2. Moliyaviy aktivni uzatayotganda tan olinishi toʻxtamaydigan holatda 
yuzaga keladigan moliyaviy majburiyatlar. 
1.3. Bozor stavkasidan past boʻlgan foiz stavkalarida beriladigan kreditlar 
berish boʻyicha bitimlar boʻyicha yuzaga keladigan moliyaviy majburiyatlar. 
II. Tijorat banklarini moliyaviy barqarorligini rejalashtirish samaradorligini 
oshirish maqsadida, birinchidan, qimmatli qogʻozlar emitentlarini moliyaviy va 
mulkiy holatini tahlil qilish tizimini takomillashtirish orqali banklarni korporativ 
qimmatli qogʻozlarga qilingan investitsiyalar hajmini oshirish zarur; ikkinchidan, 
banklarni Markaziy bankning obligatsiyalariga qilingan investitsiyalari hajmini 
oshirish orqali ularni joriy likvidlilik darajasini oshirish lozim; uchinchidan, 
banklarni ―Nostro‖ vakillik hisobraqamidagi ortiqcha pul mablagʻlarini 
iqtisodiyotni turli tarmoqlariga mansub boʻlgan korxonalarni qimmatli 
qogʻozlariga investitsiya qilish lozim. 

---

123 
Ushbu taklifimizni amaliyotga tatbiqi natijasida: 
– tijorat banklarini qimmatli qogʻozlardan oladigan daromadlari miqdori 
koʻpayadi; 
– yuqori likvidli qimmatli qogʻozlarga qilingan investitsiyalar hisobidan 
tijorat bankini joriy likvidlilik darajasi oshadi; 
– banklarni qimmatli qogʻozlar portfelini likvidlilik darajasi oshadi. 
III. Tijorat banklari daromadlarini tezkor rejalashtirishda asosiy eʻtibor 
tijorat banklarini kreditlardan olinadigan foizli daromadlarini yalpi daromad 
hajmidagi salmogʻini barqarorligini taʻminlashga qaratilishi lozim. 
Birinchidan, kreditlarni brutto aktivlar hajmidagi salmogʻini pasayishiga 
yoʻl qoʻymaslik zarur; ikkinchidan, kreditlar foiz stavkalarini keskin tebrashini 
oldini olish lozim; uchinchidan, muddati oʻtgan kreditlarni brutto kreditlar 
hajmidagi salmogʻi koʻrsatkichini meʻyoriy darajasini taʻminlash zarur.