Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a., Omonov a. A., Xaydarov z. Sh., Niyozov z. D. Tijorat banklari aktiv va passivlarini

LCR= (yuqori sifatli aktivlar)/(30 kun 
mobaynida sof pul chiqimlari) ≥ 100% 
2. Sof barqaror manbalar koeffitsiyenti (The Net Stable Funding Ratio (NSFR))–
2018-yil 1-yanvardan boshlab 
NSFR= (Mavjud barqaror manbalar)/(talab 
qilingan barqaror manbalarni foydalanilishi)≥ 100% 
Yuqoridagi yangi talablar bank tizimida joriy etishda quyidagi 
muammolar yuzaga kelishi mumkin:
► Oddiy aksiyalar salmogʻini oshirish uchun qoʻshimcha aksiyalarni 
muomalaga chiqarish va investorlarni jalb etish, aksiyalar taklifini ortishi 
hisobiga aksiya bahosini pasayishi; 
► Taqsimlanmagan foyda salmogʻini oshirish borasida aksiyadorlar 
oʻrtasida manfaatlar kelishmovchiligini yuzaga kelishi;
►Iqtisodiy resessiya sharoitida sof foydani oshirish imkoniyatining 
cheklanishi;
► Yangi likvidlilik talabini joriy etish hisobiga daromadlilikni pasayishi; 
► Banklarning kreditlash koʻlamini qisqarishi va h.k.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 26-noyabrdagi
―2011-2015-yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va 
barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting koʻrsatkichlariga 
erishishning ustuvor yoʻnalishlari toʻgʻrisida‖gi PQ-1438-sonli qaroriga muvofiq, 
tijorat banklarining kapitallashuv darajasi, barqarorligi va likvidliligini oshirish
ustuvor yoʻnalishlardan biri etib belgilandi. Birgina tijorat banklari
kapitallashuv darajasini oshirish boʻyicha quyidagi choralar maʻqullandi:
-2011-2015-yillar mobaynida tijorat banklarining yalpi kapitalini

---

140 
qoʻshimcha aksiyalar chiqarish hisobidan oʻrtacha 2,1 marta koʻpaytirish;
- bank tizimi ustav kapitali tarkibida nodavlat sektori ulushini
yanada oshirish boʻyicha kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqish va amalga 
oshirish; 
-bank 
nazorati 
tizimiga, 
kapital 
yetarliligiga 
boʻlgan 
talablarni 
takomillashtirishni, kutilayotgan yoʻqotishlar modeli asosida ehtimoliy 
yoʻqotishlarga zahiralarni shakllantirishni koʻzda tutuvchi Bazel 
qo‘mitasining yangi tavsiyalarini tadbiq etish; 
-xalqaro bank amaliyotiga muvofiq operatsion xarajatlarini qoplashni va
banklar tuzilmalarini ratsional foydaliligini taʻminlashni hisobga olgan holda 
respublika tijorat banklarining tarif siyosatini takomillashtirish; 
-banklar kapitali, aktivlari, boshqaruvi, daromadlari, majburiyatlarini
sifati va darajasini xolis baholanishini taʻminlovchi CAMEL(S) tizimini yangi 
talqinini tatbiq qilishni koʻzda tutgan holda tijorat banklarining moliyaviy holatini 
baholash tizimini yanada takomillashtirish;
-har chorakda bank Kengashi yigʻilishlarida bank boshqaruvi raisi va 
aʻzolari, ichki audit boʻlimi rahbarlarini bank aktivlari, kredit va investitsiya
portfellari holati, bank kapitalini oʻsishini taʻminlash, daromadlilik va
likvidlilik koʻrsatkichlari, shuningdek bank tizimi oldiga qoʻyilgan boshqa
ustuvor vazifalarning ijrosi toʻgʻrisidagi masalalar boʻyicha hisobotlarini koʻrib 
chiqish.
Bank nazorati boʻyicha Bazel qoʻmitasining yangi tavsiyalariga muvofiq 
tijorat banklarini kapital yetarliligiga nisbatan talablarni oshirish, tijorat banklari
tarkibida ularni inqiroz holatlari taʻsiriga barqarorligini taʻminlaydigan
barqarorlashtirish zahiralarini yaratish maqsadida Markaziy bank tomonidan
Jahon banki va Xalqaro valyuta jamgʻarmasini xalqaro ekspertlari bilan 
birgalikda bank nazoratiga oid
meʻyoriy hujjatlarni xalqaro standartlar asosida takomillashtirish ishlari olib 
borildi. Natijada 2012-yil 29-dekabrdagi ―Tijorat banklari kapitalini yetarliligiga 
qoʻyiladigan talablar toʻgʻrisida‖gi Nizomga tegishli oʻzgartirish va 

---

141 
qoʻshimchalar kiritish toʻgʻrisidagi Markaziy Bank Boshqaruvining 36/2-sonli 
qarori qabul qilindi. Mazkur Nizomga bank nazorati boʻyicha Bazel qoʻmitasini
yangi tavsiyalari asosida tegishli oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritilgan boʻlib,
ular bosqichma-bosqich amal qila boshladi. 
2008-yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Bazel qoʻmitasini 
banklarni kapitaliga nisbatan belgilangan talablarni keskin kuchaytirishga majbur 
qildi. Natijada Bazel-III deb nomlanuvchi yangi Bitim yuzaga keldi va uning 
asosiy jihatlari 2010-yilning 12-sentabridan kuchga kirdi. 
Ushbu yangi Bitim Bazel-II ni bekor qilmaydi, balki uni toʻldiradi. 
Bazel-III ning asosiy talablari: 
1. Qoʻmitaning yangi talablarini bajara olmagan tijorat banklari bonus 
toʻlovlari va dividendlar miqdorini kamaytirishga majbur boʻladilar. 
2. Aksiyadorlik kapitali miqdoriga nisbatan belgilangan talablar oshirildi. 
Agar mazkur talab bundan oldin aktivlarning riskka tortilgan summasini 
soliq toʻlangunga qadar boʻlgan miqdorini 2 foizini tashkil
etgan boʻlsa, endi ushbu koʻrsatkich mazkur summaning soliq toʻlangandan 
keyingi miqdorini 4,5 % darajasida belgilandi. 
3. Birinchi darajali kapitalning yetarliligiga nisbatan belgilangan minimal 
talab oshirildi. 
Ushbu talab 2013-yildan 2015-yilgacha boʻlgan davrda amaldagi 4 foizdan 6 
foizga oshiriladi. 
4. Kapitalning himoyaviy «konservasiya «buferi» joriy etiladi. 
Kapitalning himoyaviy «konservatsiya «buferi» birinchi darajali kapitalni 
2,5 foizi hajmida tashkil etiladigan qoʻshimcha zahiradan iboratdir. Shunday qilib, 
birinchi darajali kapitalga nisbatan belgilangan umumiy talab darajasi 7 foizni 
tashkil etadi (2,5% + 4,5 %). 
5. Kontrsiklik bufer joriy etiladi. 
Kontrsiklik bufer bank oʻz kapitalini 0 %dan 2,5 foizigacha xajmda tashkil 
etiladi va kreditlash hajmining keskin oshishiga toʻsqinlik qiladi. 
6. Tijorat banklarining oʻz kapitali va jalb etilgan kapitali oʻrtasidagi nisbat. 

---

142 
Ushbu nisbat risksiz miqdorni aniqlash maqsadida qoʻllaniladi. Risksiz 
miqdor sifatida birinchi darajali kapitalni 3% darajasi olinadi. Mazkur koʻrsatkich 
2013-2017-yillarda joriy qilindi va tegishli tuzatishlardan soʻng direktiv ahamiyat 
kasb etadi. 
7. 2016 yildan boshlab likvidlilikni qoplash koʻrsatkichi – Liquidity 
Coverage Ratio (LCR) joriy etiladi. 
LCR 30 kunlik muddatda kapital chiqimini yuqori likvidli aktivlar zahirasi 
bilan qoplanishini koʻrsatadi. 
Banklarda moliyalashtirishning yetarliligini nazorat qilish maqsadida The 
Net Stable Funding Ratio (NSFR) koʻrsatkichini 2018-yildan boshlab joriy etish 
koʻzda tutilgan. Ushbu koʻrsatkich mavjud va talab qilinadigan moliyalashtirish 
hajmi oʻrtasidagi nisbat shaklida aniqlanadi. 
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 26-noyabrdagi PQ-1438-
sonli ―2011-2015-yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va 
barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting koʻrsatkichlariga erishishni 
ustuvor yoʻnalishlari toʻgʻrisida‖gi va 2015-yil 6-maydagi PQ-2344-sonli ―Tijorat 
banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularni resurs bazasini 
rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida‖gi Qarorlarida Bazel qo‘mitasining bank 
nazorati boʻyicha yangi talablarini mamlakat bank amaliyotiga joriy etish boʻyicha 
aniq vazifalar qoʻyildi. Ushbu vazifalarni bajarish maqsadida Oʻzbekiston 
Respublikasi Markaziy bankining 2015-yil 22-iyuldagi 19/14-sonli (Oʻzbekiston 
Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2015-yil 13-avgustda 2709-sonli raqam 
bilan roʻyxatga olingan) ―Tijorat banklarini likvidliligini boshqarishga 
qoʻyiladigan talablar toʻgʻrisidagi Nizomni tasdiqlash haqida‖gi hamda Markaziy 
bankni 2015-yil 13-iyundagi 14/3-sonli (Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi 
tomonidan 2015-yil 6-iyuldagi 2693-sonli raqam bilan roʻyxatga olingan) ―Tijorat 
banklari kapitalini monandligiga qoʻyiladigan talablar toʻgʻrisidagi Nizomni 
tasdiqlash haqida‖gi yoʻriqnomalari qabul qilindi. 
Ushbu yoʻriqnomalarda Bazel qo‘mitasining bir qator yangi talablari, shu 
jumladan, banklarni likvidliligi va barqaror moliyalashtirish manbalari, kapitalini 

---

143 
yetarliligiga qoʻyiladigan talablarni bosqichma-bosqich oshirib borish boʻyicha 
talablari oʻz aksini topdi.
Likvidlilikni qoplash meʻyori koeffisienti quyidagi formula orqali 
hisoblanadi: