Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a., Omonov a. A., Xaydarov z. Sh., Niyozov z. D. Tijorat banklari aktiv va passivlarini

§ 13.4. Banklar depozitlarini boshqarish usullari 
Tijorat banklarining depozit operatsiyalarini boshqarishda quyidagi 
usullardan foydalaniladi: 

---

178 
1. Maʻmuriy usullar. 
2. Iqtisodiy usullar. 
Maʻmuriy usullarga quyidagilar kiradi: 
* depozit operatsiyalarni rejalashtirish; 
* depozit operatsiyalarni amalga oshirish siyosati, qoidalari va meʻyorlarini 
oʻzida aks ettirgan ichki bank hujjatlarini ishlab chiqish. 
Depozit operatsiyalarni boshqarish usullaridan foydalanish samaradorligini 
taʻminlashning zaruriy shartlaridan biri boʻlib, depozitlar jalb qilish va ularni 
aktivlarga joylashtirishda risk va daromad darajalarini toʻgʻri baholash imkonini 
beradigan ishonchli maʻlumotlarning mavjudligi hisoblanadi. 
Depozit operatsiyalarni boshqarish usullari quyidagilarga boʻlinadi: 
* analitik usullar; 
* spetsifik usullar; 
* marketing usullari. 
Analitik metodlar depozitlar jalb qilish bilan bogʻliq boʻlgan tendensiyalar 
va muammolarni aniqlash imkonini beradi. Oʻz navbatida, analitik metodlarga 
quyidagilar kiradi: 
- guruhlash usuli; 
- qiyosiy tahlil usuli; 
- tarkibiy tahlil usuli; 
- trendli tahlil usuli. 
Spetsifik usullar depozit operatsiyalar bilan bogʻliq boʻlgan risklarni 
kamaytirish, bankning resurs bazasini diversifikatsiya qilish imkonini beradi. 
Marketing usullari quyidagilardan iborat: 
* mijozlarni turli toifalari boʻyicha turkumlash; 
* mijozlarning kartotekasini yaratish; 
* depozit xizmatlari bozorini monitoring qilish; 
* depozit xizmatlarini reklama qilish; 
* depozitlarning barqarorligini taʻminlash. 
 

---

179 
Qisqacha xulosalar 
Xalqaro bank amaliyotida tijorat banklari depozit bazasining yetarliligini 
aniqlashda ikki usuldan keng foydalanilmoqda. Birinchi usul Xalqaro tiklanish va 
taraqqiyot banki (XTTB) ekspertlari tomonidan ishlab chiqilgan.
XTTB ekspertlari tomonidan ishlab chiqilgan usulda transaksion 
depozitlarning barqaror qoldigʻi tijorat banklari depozit bazasining yetarliligini 
aniqlashda hisobga olinmagan. 
Hozirgi davrda dunyoning koʻpchilik mamlakatlarida, shu jumladan, 
Oʻzbekiston Respublikasida tijorat banklari depozit faoliyatini inspeksion 
tekshirishda ―CAMEL‖ reyting tizimidan keng foydalanilmoqda. 
―CAMEL‖ reyting tizimida asosiy depozitlar deganda depozitlarning 
bankni tark etmaydigan qismi tushuniladi. Shu jihatdan olganda, asosiy depozitlar 
har uch turdagi depozitlar – transaksion depozitlar, muddatli depozitlar va 
jamgʻarma depozitlarining barqaror qoldigʻini oʻz ichiga oladi. 
―CAMEL‖ reyting tizimidagi depozit bazasining yetarliligini baholash 
usuli XTTBning baholash usuliga nisbatan mukammalroq hisoblanadi. 
Birinchidan, transaksion depozitlarning barqaror qoldigʻi hisobga olinmoqda, 
ikkinchidan, jamgʻarma depozitlarining barqaror qoldigʻigina asosiy depozit 
sifatida eʻtirof etilmoqda. Holbuki, jamgʻarma depozitlarining maʻlum qismi 
nobarqaror passiv hisoblanadi.
Banklar orasidagi resurslarni jalb qilish uchun raqobatli kurashda muhim 
vosita boʻlib turlicha foiz siyosati hisoblanadi, chunki qoʻyilgan mablagʻlarga 
daromad olish mijozlarning qoʻyilma qoʻyishga undovchi muhim omil hisoblanadi.
Muddatli qoʻyilmalar boʻyicha foiz stavkasi hajmini oʻrnatishdagi muhim 
omil boʻlib, mablagʻlar joylashtirilgan muddat hisoblanadi. 
Markaziy bank tomonidan oʻrnatilgan majburiy zahira talablari bank 
tizimida depozit va kreditlarni oshirishning bevosita cheklovchisi boʻlib xizmat 
qiladi. 
Depozit operatsiyalarni boshqarish usullari quyidagilarga boʻlinadi: analitik 
usullar; spetsifik usullar; marketing usullari. 

---

180