|
Dindan xatto yuz o’girganlar ham yoshlik chog’larida diniy e`tiqodning kuchli ta`sirida bo’lganliklari kuzatiladi. 19
Ko’pgina kishilar sportni qiziqish va hordiq chiqarish deb o’ylaydilar. Lekin, sport ham sotsializatsiya agenti bo’lib gavdalanadi. Aynan sport musabaqalari tufayli erkaklar va ayollar o’zlari haqida tasavvurga to’liq ega bo’ladilar. Xatto, atlet bo’lmagan erkaklar uchun sport haqidagi bilimlar va musobaqalar ulardagi gender sotsializatsiyasining manbasi bo’lib xizmat qiladi. Sport musabaqalari raqobatchilik, etiket, halol o’yin kabi oliyjanob qadriyatlarni tarannum etadi. Sport kishilarda odamiylik xislatlarini kuchaytiradi.
YOshlar maktabga chiqishlari bilanoq sotsializatsiyaning boshqa davri boshlanadi. Maktab, o’qituvchilar, va boshqa o’quvchilar endi yangi kutishning mabasi bo’lib xizmat qilishadi. Maktabdagi kutishlar bilan duch kelayotgan o’quvchilarning hulq-atvorini o’zgarishiga ta`sir ko’rsatadi.20
Ijtimoiylashuv agentlari - ijtimoiy rollarni o’zlashtirishda va madaniy me`yorlarga o’rgatishdagi mas`ul odamlar. Ijtimoiylashuv institutlari ijtimoiylashuv jarayoniga ta`sir etuvchi va uni yo’naltiruvchi idoralar. Ijtimoiylashuv birlamchi va ikkilamchi ko’rinishga bo’linsa, agent va institlar xam birlamchi va ikkilamchilarga ajratiladi. Birlamchi ijtimoiylashuv agentlari - ota-onalar, aka-ukalar, opa-singillar, bobo-buvilar, uzok-yakin karindoshlar, yollanma enagalar, oila dustlari, tengdoshlar, o’kituvchilar, trenerlar, vrachlar, yoshlar ijtimoiy gurux liderlari.
Birlamchi atamasi sotsiologiyada insonni o’rab turgan va ajralmas narsalarga aytiladi. SHuning uchun sotsiologlar kichik guruxlarni birlamchi gurux sifatida talkin kilganlar. Birlamchi muxit insonga yakin bo’libgina kolmay, uning shakllanishida asosiy rol o’ynaydi. Ikkilamchi ijtimoiylashuv agentlari - maktab, administratsiya xodimlari, universitet, tashkilot, armiya, politsiya, cherkov, davlat, televidenie xodimlari, radio, nashriyot, partiya, sud xodimlari. Ikkilamchi atamasi ta`sir ko’rsatuvchi kuchlarning 2 chi "vagon"i xisoblanadi va u insonga muxim bo’lmagan ta`sir ko’rsatadi. ushbu agentlar bilan aloka kam bo’ladi. Ular davomiy emas. ularning ta`siri birlamchi agentlarga karganda chukur emas. Ikkilamchi guruxlarni sotsiologlar rasmiy tashkilot idoralar deb ataydilar. Ijtimoiylashuv institutiga aynan ular mansubdirlar. oila xakida umumiy fikr bildirilganda, uni birlamchi sotsiologiya instituti sifatida kabul kiladilar. Oila a`zolari va karindoshlarni esga oladigan bo’lsalar, ularni agentlar deb atashadi.
Birlamchi ijtimoiylashuv agentlarining funktsiyasi o’zaro boglik va uzgaruvchan, ikkilamchi ijtimoiylashuvda esa yo’k. Birlamchi ijtimoiylashuv universal 2 chisi esa maxsus. masalan, tengdoshlar va ota-onalar funktsiyalari o’zaro boglik va o’zgaruvchan. Tengdoshlar tez-tez ota-onalarning o’rnini egallab ularning ijtimoiylashuv funktsiyasini bajaradi va aksincha. Lekin ikkilamchi ijtimoiylashuv agentlarini tor maxsuslashgan bo’lgani uchun ularni bunday deyish bo’lmaydi: sud’ya, brigadir yoki o’kituvchining o’rnini bosa olmaydi.
Birlamchi ijtimoiylashuv agentlari universaldirlar. Kadriyatlar birlashmasi xisoblangan ota-onalardan farkli ravishda tengdoshlar bir laxza "men" xarakatga tashki ko’rinishga kuprok ta`sir ko’rsatadilar. Birlamchi ijtimoiylashuv agentlari va ikkilamchi ijtimoiylashuv agentlari o’rtasidagi yana bir fark bu ikkinchi ijtimoiylashuv agentlari o’zlarining vazifalarini bajarganliklari uchun pul oladilar. Birlamchi ijtimoiylashuv agentlari esa yuk.
5. Ijtimoiylashuv xayot tsikli bilan mos tushadigan boskichlarni bosib o’tadi. Insonlarni o’zining "men"ini shakllanishida rol uynaydi: oliy ukuv yurtiga kirish (talabalik xayotining tsikli), oila kurish (oilaviy xayot tsikli), kasb tanlash (mexnat tsikli), armiyada xizmat kilish (armiya tsikli), nafakaga chikish (nafaka tsikli). Xayotiy tsikl ijtimoiy rollarning o’rin almashishi bilan boglik. yangi statusga erishish oldingi odatlardan voz kechish, atrofdagilar, do’stona munosabatlarni o’zlashtirish bilan boglik. Inson yangi xayot tsikliga kadam ko’yar ekan, u ko’p narsalarni kayta o’rganib chikishga to’g’ri keladi. Ushbu jarayon sotsiologiyada 2 boskichda namoyon bo’ladi. eski kadriyatlardan, me`yorlardan, rol va xatti-xarakat konuniyatlaridan voz kechish, desotsializatsiya deyiladi.
YAngi kadriyatlarni, me`yorlarni, rollar va xatti-xarakat konun-koidalarini kabul kilish, resotsializatsiya deyiladi. desotsializatsiya va resotsializatsiya - bu davomiy yoki kattalar ijtimoiylashuvining 2 tomoni xisoblanadi. Bolalik yoki usmirlik davrida individ oilada, maktabda tarbiyalanar ekan, uning xayotida jiddiy burilish bulmaydi. Ota-onalarning ajralishi tarbiyaning internatda yoki bolalar uyida tarbiyalanishini xisobga olmaganda. Uning ijtimoiylashuvi bir maromda o’tadi va o’zida yangi bilimlar va kadriyatlar me`yorlarini to’playdi. bolaning xayotidagi yirik uzgarish u kattalar xayotiga kadam kuyishida ruy beradi. Ushbu yoshda xam ijtimoiylashuv bo’lsa xam ularning moxiyati tubdan o’zgaradi. SHunda desotsializatsiyaning birinchi bosikichi namoyon bo’ladi. (eskilardan tonish) va resotsializatsiya sodir bo’ladi(yangilarini topish). Ba`zida inson shunday vaziyatlarga tushib koladiki, desotsializatsiya chukur asorat koldiradi va natijada insonning shaxsiy xususiyatlari xam vayron bo’ladi va resotsializatsiya ustun keladi, lekin u yo’kotilgan kadriyatlar, me`yorlar va rollarni tiklay olmaydi. SHunday vaziyatlarga kamoklarda, lagerlarda, ruxiy kasalliklar shifoxonasida, ba`zi xollarni armiyada muddat o’taganlar tushib koladilar. Mashxur amerikalik sotsiolog Irving Goffmon ekstremal sharoitlardagi resotsializatsiyani "tuban institutlar" deb ataydi va xususiyatlarini belgilab beradi.Tashki dunyodan ajratish (baland devor, kafas, maxsus propusk);
-bir xil odamlar bilan ya`ni birga ishlovchi, dam oluvchi insonlar bilan doimiy aloka;
- ismni o’rganish, ya`ni ismni o’rniga nomer olish, statusga erishish;
- askar, kasal, kamokdagi odam;
- eski kadriyatlar, me`yorlar, urf-odatlardan voz kechib yangilarini kabul kilish;
- xarakat erkinligini yo’kotish.
Bunday xollarda individ yo’nalishini o’zgartirib kolmay, uning xususiyatlari buziladi. bolalarning ijtimoiylashuvi boshka sharoitlarda yuz beradi:
- tashki dunyodan ajralib kolishining yo’kligi;
- turli xil odamlar bilan mulokotda bo’lish;
- avvalgi agentifikatsiyaning tiklanishi;
- ismni, kiyimni o’zgartirish yo’kligi;
- xarakat erkinligining kengligi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
