|
Mavzu: Tarixshunoslikda “tarix falsafasi”ning ildizlari va uning inqirozi.
Tarixda determinizm prinsipi.
Tarix falsafasi va determinizm munosabatlari.
Naturalizm va dunyo tushunchasi.
Bunday dialektik obrazdan “hozirgi zamon tarixi”dek tarixni tushunishga qaytadigan bo‘lsak bir muncha qiyin shubhalarga guvoh bo‘lamiz. Agar keltirilgan dalillar mazkur tushunchanitarixiy skeptitsizmning eng esda qolarli shaklidan ozod qiladi. Uning skeptitsizmning boshqa shakllaridan xolos bo‘lishi “agnostitsizm” deb nomlanib, u xaqiqatda tarixni rad etmaydi, xaqiqatni to‘liq inkor etadi va oxir-oqibat anglash imkoniyatini rad qilishiga olib keladi. Umum qabul qilgan mulohazalarga ko‘ra, tarixdan bizga juda kam qism ma’lum va bu uchqun qorong‘ulikning bir qisminigina yoriadi, xolos. Nima bo‘lganda ham ziyolilarning hiyla nayranglariga qaramasdan Rim yoki yunon polislari yoki rimliklar va yunonlarning o‘rniga kelgan xalqlarning kelib chiqishi xaqida yaxshi bilamiz. Bu xalqlarning hayotda qoldirgan izlari ularning talqini sabab noto‘g‘ri etib kelgan. Agar bizgacha qanaqadir rishta etib kelgan bo‘lsa u chuvalashib ketgan va yupqadir. SHuningdek Osiyo va Afrikadan Evropaga ko‘chib o‘tgan xalqlar xususida ham juda kam ma’lumotga egamiz. Insonlardagi monogenez va poligenezis umuman jumboqlidir. Bu narsa Erda genus homo' paydo bo‘lishi va uninghayvonlarga yaqin yoki qarindosh bo‘lishida quruq uydirmalar uchun mo‘l-ko‘l mahsulotlari bergan. Er, quyosh tizimi va kosmik kenglik tarixi turgan gapki bunday qorong‘ulik manbalardan mosuvo bo‘ladi. Biroq zulmat faqatgina “manbalar”ni emas balki butun tarixni, hatto unga yaqinlarni, qorong‘ulikka cho‘mgan zamonaviy Evropa tarixini ham yutub yuboradi. Masalan kim Danton yoki Robesperning, Napoleon yoki rus shohi Aleksandrning hatti-harakatlariga kim rahbarlik qilganini aniq javob bera oladi? O‘z harakatlarida, ya’ni tashqi irodada bir qancha dog‘lar va yoriqlar paydo bo‘ladi. Sentyabr voqealari, o‘n sakkizinchi bryumer va Moskvadagi yong‘in xaqida tomlab asarlar yozilgan, lekin kim ishonch bilan bu voqealar aslida qanday bo‘lganligini aytib bera oladi? Hatto ularning guvohlari ham xar xil va bir biriga qarama qarshi fikr bildiradilar. Lekin buyuk tarix tarafida qolamiz va mamlakatimiz, shahrimiz va oilamiz tarixini emas, balki eng kichigini ya’ni o‘zimizni muhokama qilamiz. Mennima sababdannimani hohlaganim (bir necha yil oldin yoki kecha), shu yoki bu zavq bilan aytgan so‘zlarim, bu fikrga kelishim yoki bunga amaliyintilishlarim, mening burch yoki manmanlikning mahsuli bo‘lgan yuqori yoki o‘zgarmas, ezgu yoki egoistik, toza yoki razil hatti harakatlarim zamirida qanday sabablar yotishi xaqida to‘xtalamiz.Albatta biz o‘z tariximizni va atrofimizni o‘rab olgan olam tarixini bilamiz, lekin bu bilim bizning bilishga bo‘lgan tashnaligimiz oldida juda kam.
Bu uqubatlardan xolos bo‘lishning eng qisqa yo‘li meni butun umr davomida ushlab turgan narsadir. Bir lahza tasavvur qilib ko‘ring, son-sanoqsiz bo‘lgan barcha eslatib o‘tilgan masalalar to‘satdan hal qilinib qoldi, ya’ni abadiylikka singib ketgan muammolarni hal etish uchun barcha savollarga tayyor javob topish va barcha so‘rovlarni boshni aylantiruvchi va abadiy qanoatlantiruvchi yo‘l ochilsa. Masalan agar biz barcha masalalarnihal qilaolsak, har biriga muvofiq javob topishga muvaffaq bo‘la olsak shunda biz nima qilgan bo‘lar edik? Agar biz bunday engillikka etsak u holda nima qila olardik?
Abadiylik tomon yo‘l xuddi do‘zax tomon yo‘l kabi kengdir, agar u do‘zaxga emas balki boshqa joyga olib borsa qandaydir axmoqona uyga olib boradi. Biz ahloqqa ko‘ra emas, balki boshqa sabablarga ko‘ra hali axmoqona uyga aylanmagan bu dunyoning vaqtinchalik aholisimiz. Bundan tashqari bizni biz tobora yaqinlashib borayotgan abadiylik qo‘rqitadi. Bu jarayonning ning oddiyligi, aniqligi va konkretligifikrlarni qamrab olaoladi, bizning mavjudligimizning asosi va hatti harakatlarimizni jo‘nash nuqtasi bo‘lishi mumkin. SHuning uchun bizning tashnaligimiz to chegarasiz tarixning poyonsiz qismlarigacha qondiriladi va go‘yoki unitilganday va miyadan chiqarilib tashlanganday hech narsa qolmaydi hamda ular markazida zamonaviy tarixda harakatlanuvchi tirik mavjudotlar turgan muammolar bilan bog‘liq yagona qismga birlashadilar. Uni bu safar ruh o‘z rivoji davomida amalga oshiradi, shu sabab uning harakati davomida yaralgan harakatda ruhning birligi ishirok etadi. Hech qanday fakt yo‘qki ertami kech unitiladigan, u unga ehtiyoj paydo bo‘lmagunga qadar unitilib qolaveradi, shu kabi hayotning irodasi bilan tarix va o‘tmish uyg‘onadi. Hech kim, hatto Napoleon ham jangni borishini oldindan bila olmasligi xususida fikr qatiy ravishda targ‘ib qilinadi, lekin hech kim voqealarni o‘zi qanday bo‘lganligini bilishi mumkin emas va afsonaviy tarix vujudga keladi va mish-mishlar urchib ketadi. Jang davom etaversada uning mohiyati tushunish amalga oshadi, qachonki u tugagach uning mazmuni tarqalib betartib bo‘lib ketadi. Undan esa faqatgina faktlarning yangicha tartibi va poetik afsonalarga singib ketgan va mo‘jizaviy fantazilarga asos bo‘lgan ruhning yangi joylashuvi qoladi. Har birimiz har daqiqada o‘z fikrlarimiz va ishlarimizning katta qismini unutamiz. Biroq biz inqirozli lahzalardayuzaga kelgan yoki kelajakda hal bo‘ladigan muammolar ko‘rsatib fikrlar va hissiyotlarni uzoq muddatunutmaymiz. Biz har lahzada biz bilishimiz kerak bo‘lgan butun tarixni bilamiz. Demak biz uchun muhim bo‘lmagan qolgan tarixlarga bilish uchun sharoit yo‘q, lekin undan biron nima zararu bo‘lib qolsagina shunday sharoit paydo bo‘ladi. Bu “qolgan” tarix “narsa” hisoblanmaydigan, “o‘zini” ta’minlamaydigan“o‘zidagi narsa” kabi abadiy belgini namoyon etadi.
Narsalarning fantastik obrazi o‘zi bilan agnostitsizmni tashqi tarafdan harakatda bo‘ladigan fizik fanlarga falsafani olib keladi va moddiy bo‘lgani bois idrok qilib bo‘lmaydi. tarixiy agnostitsizm o‘lik tarix va idrok qilib bo‘lmaydigan yilnomadan kelib chiqadigan tarixning naturalistik lahzalarining oqibati hisoblanadi. Kimki o‘zini ushbu o‘yinlarga jalb etsa va konkret xaqiqat yo‘lidan chiqsa darhol ruhi cheksiz, behuda va mushkul masalalarga to‘lganini his qiladi. SHuningdek hayot tarzining samarali yo‘lidan toysa yoki unga qadam bosmasa u holda u bajarilmagan rejalar girdobiga tushib qoladi, chegarasiz istaklarni va keraksiz oromni boshidan kechiradi. Lekin dono hayot bizni absurd istaklarga ergashmasligimizga o‘rgatadi, dono fikrlar esa bekorchi muammolarni chuqurlatmaslikka o‘rgatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
