Samarqand davlat universiteti sh. Q. Yuldashev, D. Q. Usmanova, L. N. Xalikova

8.2. Veb-sayt ishlab chiqish bosqichlari 
1. Server joylashuvi uchun bir nechta variant mavjud: 
- provayderning veb-serverida; 
- provayder tomonidan joylashtirilgan o'z server; 
- kompaniyaning hududida joylashgan o'z serveri. 
Birinchi usul eng kam xarajatlarni talab qiladi. Server joylashgan 
paytda provayder hududida bu sizga ajratilgan aloqa kanallari va 
boshqaruvi arenalarining narxini tejash imkonini beradi. 
Eng qimmat narxdagisi oxirgi variant bo`ib, server, u dasturiy 
ta'minotini sotib olish, ma'muriy to`lovlar, internetdan ruxsatsiz 
foydalanishdan himoya dasturlarini o'rnatish, aloqa kanallarini ijaraga 
olish va h.klarni o`z ichiga oladi. Ushbu variantni tanlashning asosiy 
sababi juda ko'p tashrif buyuruvchilar, dasturiy ta'minotga tezkor kirish 
zarurati, meynfreym yoki boshqa tarmoq qurilmasidan server 
ma'lumotlariga bevosita kirish zarurati tufayli bo'lishi mumkin. 
2. Internet-provayderni tanlash juda muhim, chunki internet-
marketingning ehtiyojlari uchun, shu jumladan, internetdan har qanday 
foydalanish Internet-provayderlar yoki Internet-provayderlar deb 
ataladigan ixtisoslashgan kompaniyalar yordamida ta'minlanadi. 
Internet-provayderlar asosiy xizmatlarni taqdim etadigan xizmatlari 
quyidagilar: 
– internetga kirishni ta'minlash ( ajratilgan telefon liniyalari va raqamli 
aloqa kanallari orqali); 
- mijoz domen nomini ro'yxatdan o'tkazish; 
chiqib ketish: 
– internetga kirishni ta'minlash (maxsus 
ajratilgan telefon liniyalari va raqamli aloqa kanallari orqali); 
- mijoz domen nomini ro'yxatdan o'tkazish; 
- disk maydoni ijarasi sharoitida veb-server yoki veb-sahifalarni 
joylashtirish; 
–
Ma`muriy va serverni boshqarishini qo'llab-quvvatlashda 

---

89 
ijaraga olingan maydon 
Ko`rsatilgan asosiy xizmatlardan tashqari, provayderlar
veb-dizayn bo'yicha maslahat, qidiruv serverini ro'yxatdan o'tkazish 
xizmatlari 
tizimlar va veb-kataloglar va boshqalarni taklif qilishi mumkin. 
Provayderni tanlashda provayderning o'zi haqida imkon qadar 
ko'proq ma'lumot olish muhimdir, narx darajalari va taqdim etilgan 
xizmatlar haqida ma'lumot bundan mustasno. Bu serverning sifatli va 
ishonchli ishlashini ta'minlash uchun zarur. 
Quyidagi ma'lumotlarni oldindan tahlil qilish mumkin: 
- Provayder internet bilan aloqa kanali: ruxsat berish kanali qobiliyati ( 
serverning yuqori tezlikda ishlamasdan sekin harakat qlishi natijasida 
mehmonlarning yo'qolishiga olib keladi); 
bu jarayon internet-provayderning qaysi tugunga xos yuqori tezlikdagi 
kanal bilan bog'langanligiga bog`liq bo`ladi.
- Provayder foydalanadigan asbob va dasturlar ta`minoti Ishlatiladigan 
apparat va dasturiy ta'minot (ishlatiladigan uskunaning kam quvvat- 
bu diskotekaga joylashtirilgan serverning sekinlashuviga olib keladi), 
mahalliy tarmoqning o`tkazuvchanlik qobiliyati natijasida provayder 
kompyuterlarini birlashtiradi, va hakoza.
-Veb-serverning ish faoliyati ishonchliligi va unga kirish tartibi ( 
foydalanuvchilarning tunu kun kirish imkoniyatlari), kompyuterda 
joylashgan serverlarning xatosiz ishlashga bardosh berish kabilar. 
- Provayder xodimlarining malakasi ( hech qanday uskunalar kafolat 
bera olmaydigan darajada vakolatli xizmat ko`rsatish kafolati)
- Axborot xavfsizligi darajasi ( serverdan foydalanishda axborotni 
muhofaza qilish bo`yicha talablarga binoan, axborot nafaqat reklama 
uchun , balki uning ijrosi , ya`ni to`g`ridan to`g`ri electron sotuvni 
amalga oshirish uchun ham uchun ham muhim ahamiyatga ega). 
- Serverga kiruvchilarning tashrif haqida statistik ma'lumotlarni olish 
imkoniyatlari (hisobot davrida so'rovlar umumiy soni; o`rtacha kunlik 
so'rovlar soni; muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz so'rovlar soni; 
talab qilingan ma'lumotlar miqdori; hafta kunlaridagi so'rovlar taqsimoti; 
domen bo`yicha tashrif buyuruvchilar tasimoti va boshqalar)
- Sharhlovchi telefon liniyalari bo'yicha aloqa sifati ( shunday 
aloqalardan ko`pincha serverga o'zgarish va qo'shimchalar kiritilganda 
fodalaniladi). 
Bir nechta provayderlar bilan shartnomalar tuzish mumkin. Misol uchun,
agar provayder veb-serverni joylashtirish uchun maqbul shart-

---

90 
sharoitlarni ta'minlaydigan bo`lsa, ammo u bilan modem aloqasining 
sifati qoniqtirmasa, serverni bitta provayderga joylashtirishingiz 
mumkin va internetga telefon orqali kirish uchun boshqa xizmatlardan 
foydalanishingiz mumkin. 
3. Xususiy veb-server tashkil qilgan va uni boshqa tarmoqlarga ham 
tan oldirganlar har qanday firma yoki tarmoqdan foydalanuvchilar uchun 
veb-server domenini tanlashni tashkil qilish imkonini beradi. Serverni 
joylashtirishda eng oddiy usul domendan foydalanuvchi tomonidan 
internetda provayder xizmatlari taqdim etilgan holda amalga oshiriladi. 
Biroq, bu variant faqat tijorat maqsadlarida internetdan minimal 
foydalanish maqbuldir. 
Xususiy 
domendan 
foydalanish 
tugunlar 
yechimining 
yaxshilanishga ta'sir qiladi,nomning ko'rinishi, iste'molchilar uchun 
eslash tartibini osonlashtiradi hamda iste`molchilarni kompaniyaning 
internet manzillariga yaqinlashtiradi, firmalarning internet muhitida 
unga kiruvchilar o`rtasida jiddiy ishtirokchilardan biri ekanligini 
ko`rsatadi. 
Bundan tashqari, o'z domen provayderda bo`ladigan reklama 
investitsiyalarni himoya qilgan holda ular nomi o'zgartirilganda, domen 
nomini internetda bir xil qoldirish imkonini beradi. 
Tashkilot yoki jismoniy shaxs o`z domenin ro`yxatdan o`tkazishni 
xohlasa, faoliyat ko`rsatayotgan domen ma`muriyatiga murojaat qiladi. 
Rossiya serverlarining mutlaq ko'pchiligi “ru” zonasida joylashgan 
quyidagi manzilda server.uz nomi bilan ro'yxatdan o'tgan. 
Ushbu domeni mahalliy Internet makonining o'ziga xos belgisidir va 
o'zbek 
serverlarining 
domenlarini 
ro'yxatdan 
o'tkazish 
uchun 
mo'ljallangan. "Com", "org", "net" va boshqalar kabi boshqa mahalliy 
domenlari ma'murlariga murojaat qilish mumkin, ammo bu holda 
domenni ro'yxatdan o'tkazish texnik jihatdan ham, tashkilotning nuqtai 
nazaridan ham qiyin bo'ladi, chunki xorijiy tashkilotlar bunga 
javobgardir. 
Bundan tashqari, o'z hududingizda domen manzilini tashkil etishni 
so'rab ikkinchi darajali domen ma`muriyatlariga murojaat qilishingiz 
mumkin. Bu umumiy foydalanish huquqiga ega bo`lgan xususiy 
tashkilot va domen ma'murlari ham bo'lishi mumkin. 
"Umumiy foydalanish"maqomiga bo`lgan domenlar har qanday 
geografik domenlar, hatto ikkinchi darajali "com.ru ", " gov.ru ", " org.ru 
", " mil.ru ", "edu.ru", " net.ru","int.ru "va" ас.ги "lar ham bo`lishi 
mumkin. Bu sxema bo'yicha uch darajali domen bo'ladi: 

---

91 
Server nomi, geografik ommabop domen. uz. Domen nomini 
tanlashda firma yoki boshqa tashkilot faoliyati bilan bog`liqqisqa esda 
qoladigan va talaffuzi qulay bo`lgan domen nomi tanlanishi maqsadga 
muvofiqdir. 
4. Server dizaynini tanlash va amalga oshirish juda muhim bo`lib, 
serverning umumiy dizayni asosiy talablariga javob berishi kerak bo`lib, 
uni amalga oshirish g'oyasi, uning tarkibiy tuzilishi, dizayni veb-
sahifalari, grafik tasvirlari, ularning soni va o'lchamlari maksimal 
darajada 
optimallashtirilgan 
va 
dasturiy 
ta'minotga 
mos 
bo'lishi,serverning maqsadli auditoriyasining ehtiyoji va imkoniyatlariga 
moslashtirilgan bo`lishi kerak. Veb-serverning tuzilishi taqdim etilgan 
materiallarning mantiqi va ulanishiga, serverdagi ma'lumotlarni 
boshqarish, navigatsiya qulayligiga bog'liq. Server tuzilishini tanlashda 
uning mazmunini va taqdim etilgan ma'lumotlarning turini hisobga olish 
kerak.Veb-serverni tuzishning bir nechta sxemalari mavjud (kitob, 
fazoviy sxemasi, daraxt), ularning har birining o'ziga mufaqqiyati va 
kamchiliklari ham bor. 
"Kitob" ning tuzilishi deyarli har qanday tuzilma uchun mos keladi, 
shaxsiy hujjatlarga joylashtirilishi mumkin bo'lgan ishlar, ularni giper 
bilan bog'lashda 
har qanday qismlar, bo'limlarga va substratlarga aniq bo'linishni 
nazarda tutiladi. Bundan tashqari, eslatmalar va manba belgilari 
qo'shimcha veb ishoratlar tashkil qilish uchun xizmat qilishi mumkin- 
hujjatlar, jadval osongina menyuga aylantiriladi va indeks taqdim 
etiladi- ichki qidiruv tizimini yaratish uchun asos bo`ladi. Saytlar, 
bunday tuzilishga ega bo'lgan kataloglarga osongina qo'shilish mumkin.
Saytining strukturaviy modeli sifatida fazoviy sxema axborot 
mazmunini saqlagan holda taqsimlanishi taklif etiladi.Odatda, bunday 
sxema yirik kompaniyalar, supermarketlar, muzeylar va boshqalar 
serverlarini yaratishda foydalanish mumkin.
Hujjatlar shajarasi ma'lumotlar va hujjatli bazalarida emas, odatda 
veb-serverlarda saqlanadi. 
Bunday 
holda, 
serverning 
tarkibi 
umumiy 
shajaradan
shahobchagacha farq qiladi, ularda katta bo'limlar, keyin esa filiallarga 
katta bo'limlarning sarlavhalari va boshqalar kiritiladi. Kamchiliklar 
sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin bo`ladi: 
axborot oqimlari va ularning murakkabliklar bilan ishlashda qabul 
qilinishi mumkin bo`lmagan hujjatlarni ko'chirish (kuzatib borish va 

---

92 
o'zgartirish kerak kamida ikkita gipermatnli havolalar-biri katta, 
ikkinchisi esa kichik hujjatlar).
Bundan tashqari, server shajarasi tizimiga doimiy murojaat qilish 
ehtiyoji bo`lsa, shajaraning katta o'lchamlari bilan harakat qilish ko'p 
sonli 
filiallar 
foydalanuvchilarga 
qulaylik 
tug`diradi. 
Server 
tuzilmasining asosiy modelini aniqlash uchun mo'ljallangan auditoriyani 
hisobga olish muhimdir. Yuqori samaradorlikka erishish uchun server 
tuzilishi muayyan xatti-harakatlarning stereotipini to'liq qondirishi yoki 
bir nechta tegishli sxemalarning imkoniyatlarini birlashtirishi kerak, bu 
esa har bir foydalanuvchi guruhining vakillariga ular uchun eng munosib 
tizimli tashkilotlardan foydalanishga imkon beradi. Agar veb-server 
ma'lumotlar 
bazasiga 
interfeys 
sifatida 
xizmat 
qilsa, 
unda 
tashriflanuvchining serverning bosh sahifasining ko'rinishini o'z 
xohishiga ko'ra sozlash qobiliyatini ta'minlash maqsadga muvofiqdir. 
Ma'lumotni yaxshi taqdim etish uchun server o'z ichiga grafik 
tasvirlar olishi kerak bo`ladi. Albatta, ularsiz serverni tashkil qilish 
osonroq, lekin ayni paytda jozibadorligi bilan u boshqalarni juda ko'p 
yo'qotadi. 
Tasvirlarni ishlab chiqarishda va ularning joylashuvini tanlashda 
bir nechta quyidagi qoidalarni hisobga olishi kerak bo`ladi: 
- sahifadagi grafik materiallarning hajmi aqllilik bilan tuzilgan bo'lishi 
kerak, chunki katta hajmdagi yuklamalarni uzoq yuklashlar 
foydalanuvchilarning qiziqishini yo'qotishi mumkin; 
- ko'rsatilgan ranglar soni va o'lchamlari turli foydalanuvchilarning didi 
nuqtai nazaridan farq qilishi mumkinligi tufayli ularnisinovdan 
o`tkazishda hisobga olishi kerak bo`ladi; 
- grafik va matnga oid axborotni bir vaqtning o'zida foydalanish 
maqsadga muvofiq; 
veb-server fon tasvirini tasvirlashda o`ziga xoslik va yaxshiroq idrok 
etish berish usulini ham berish .
O`zgaruvchan parametrlardan biri bu sahifa o`lchamlari hisoblanadi. 
Foydalanuvchilar yirik sahifalarning yangiligini, qisqacha kirish 
qismlari va hakozalarni, ya`ni o`zlariga kerakli tomonlari zarur bo'lsa, 
masalan, hujjatlarni kelajakda chop etishni nazarda tutgan holda ko`rib 
chiqishi kerak bo`ladi. 
5.