|
Voyaga etmaganlar jinoyatchiligiga sabab bo‘ladigan shart-sharoitlar quyidagilar:
- nazoratsizlik – ota-onalar va ular vazifasini bajaruvchi shaxslar tomonidan o‘smirlar ustidan zarur bo‘lgan nazoratning yo‘qligi;
- voyaga etmagan shaxslarga nisbatan sodir etgan huquqbuzarlik yoki jinoyati uchun ta’sir chorasi yoki jazo belgilanmasligi;
- o‘smirlarning huquqiy tarbiyasidagi muammolar;
- voyaga etmaganlar jinoyatlarining yuqori latentligi;
- bolalar va o‘smirlar himoyasizligi, huquqsizligi;
Me’yordan og‘ish va me’yorning o‘zi ko‘pincha test yoki eksperimental usullar yordamida aniqlanadi. Biroq, og‘ayotgan xulq-atvorning barcha ko‘rsatkichlarini nazariy jihatdan talqin qilish va o‘lchash imkoni yo‘q. SHunday hollarda simptomatik kuzatish amalga oshiriladi.
Og‘ayotgan (asotsial, deviant) deb ijtimoiy me’yorlardan chetga chiqish hollari muntazam kuzatilayotgan xulq-atvorga aytiladi:
- g‘arazli yo‘naltirilganlik (moddiy, pul, mol-mulk manfaatini ko‘zlab sodir etilgan hatti-harakat va huquqbuzarliklar: o‘g‘irliklar, o‘zlashtirishlar, chayqovchilik va h.k.);
- agressiv yo‘nalishdagi (shaxsga qarshi yo‘naltirilgan hatti-harakatlar: haqorat qilish, bezorilik, kaltaklash, zo‘ravonlik qilish, qotillik);
- ijtimoiy-passiv yo‘nalishdagi (faol ijtimoiy hayotdan chetga chiqishga intilish, o‘z majburiyatlari va burchini bajarishdan qochish, o‘zining shaxsiy va ijtimoiy muammolarini hal qilishni istamaslik: ishlash va o‘qishni hohlamaslik, daydilik, alkogolli va giyohvand moddalar, toksik vositalar iste’mol qilish, o‘zini-o‘zi o‘ldirish, suitsid).
Deviant xulq-atvorli o‘smirlarga u yoki bu ta’sirga beriluvchan bolalarning qaysi toifalari kirishi maxsus tadqiqot jarayon hisoblanadi.
Deviant xulqlilar toifasiga:
1. CHekishga moyilligi bo‘lgan bolalar.
2. Spirtli ichimliklarga moyilligi bo‘lgan bolalar.
3. O‘g‘irlikka, yolg‘onchilikka moyilligi bo‘lgan bolalar.
4. Intizomsiz, ish yoqmas, dangasalikka moyilligi bo‘lgan bo-lalar.
5. Psixotrop moddalarga moyilligi bo‘lgan bolalar.
6. Narkomaniyaga moyilligi bo‘lgan bolalar.
7. Axloqiy va maishiy buzuqlikka moyilligi bo‘lgan bolalar.
8. Poraxo‘rlikka moyilligi bo‘lgan bolalar.
9. Diniy eksterimizmga moyilligi bo‘lgan bolalar.
10. Fanatizmga moyilligi bo‘lgan bolalar.
10. Agressiv, millatchilikka moyillik.
11. Mahalliychilikka moyillik.
12. Narkobiznesga moyillik.
“Xatar guruhlari” - shunday toifa odamlarki, ularning ijtimoiy ahvoli u yoki bu mezonlarga ko‘ra, barqarorlikka ega emas, ular o‘zlari yolg‘iz hayotda vujudga kelgan va ularning ijtimoiy mavqei, ma’naviyati, axloqiy qiyofasi yo‘qolishiga, biologik halokatiga olib kelishi mumkin bo‘lgan qiyinchiliklarni amalda engib o‘ta olmaydilar. Hozirgi kungacha “hech kimniki bo‘lmagan” bolalar toifasi mavjud bo‘lib kelmoqdaki, uning miqyosi ancha katta. Ular ota-onalari bilan bir xonadonda turmush kechirsalar ham, oilaviy aloqalar juda zaiflashgan yoki mutlaqo barbod bo‘lgan. Tegishli qarov va parvarishning yo‘qligi, rivojlanib kelayotgan shaxs ehtiyojlari va manfaatlariga beparvolik, ota-onalar tomonidan shafqatsiz munosabatda bo‘lish qarovsiz bolaning psixofizik rivojlanishiga, axloqiy taraqqiyotiga jiddiy tahdid tug‘diradi. Maktab ana shunday bolalarni ijtimoiy muhofaza va reabilitatsiya qilish muammosini to‘la hal etish imkoniyatiga ega emas. Bunday bolalar ko‘pincha qarovsiz bolalar guruhiga o‘tib qoladi. Ular vokzallarda tunashadi, ko‘pincha och-nahor yurishadi, rivojlanishda esa anomaliyalarga ega.
Rossiyada so‘nggi yillarda o‘smir-bomjlarning anchagina miqdori paydo bo‘ldi. Ko‘pincha ular jinoyatchi tashkilotlar tomonidan o‘g‘irlab ketiladi, ulardan qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishidagi qullarcha mehnatda, stixiyali bozorlarda foydalaniladi, ular bolalar fohishaligiga va giyohvandlikka tortiladi, bu esa OITS epidemiyasi tarqalishi ehtimolini oshirib yuboradi. Rossiyadagi har bir shaharda qarovsiz bolalardan foydalanadigan mafiya tuzilmalari mavjud. YAna bir xavf - bir burda non ilinjida amalga oshirilgan bezorilik, mayda o‘g‘irlik, bosqinchilik va qalloblikdir. Ijtimoiy xodim maktabdan chetda qolgan bolalarni nazardan qochirmasligi, ularga o‘z vaqtida yordam ko‘rsatishi zarur.
A.E.Lichkoning ta’kidlashicha, o‘smirlarning ijtimoiy-psixologik xususiyatlari shu yosh uchun xos bo‘lgan quyidagi xossalar bilan bog‘liq:
Do'stlaringiz bilan baham: |
