|
Ta’sir ko’rsatish turlari
Ta’sir ko’rsatish ko’pincha quyidagi asosga ko’ra klassifikasiya qilinadi, ular 5 ta turda olib boriladi:
1. Harakat manbaiga asoslanib ta’sir ko’rsatish:
a) boshqa kishi orqali ta’sir ko’rsatish;
b) o’ziga-o’zi ta’sir qilish - ta’sir etish obyekti bilan subyekti mos tushadi.
2. Subektning holatiga asoslanib ta’sir ko’rsatish:
a) uyg’oq holda ta’sir ko’rsatish;
b) uxlagan holda ta’sir ko’rsatish;
c) gipoteza holida ta’sir ko’rsatish (faraziy, taxminiy).
3.Ta’sir ko’rsatuvchining bor yoki yo’qligi, ta’sir ko’rsatish maqsadiga qarab, ongli ravishda, zo’r berish orqali amalga oshiriladi:
a) oldindan mo’ljallab ta’sir ko’rsatish;
b) mo’ljallamaSdan ta’sir ko’rsatish. Mo’ljallangan ta’sir ko’rsatishda o’qituvchi oldiga qo’yilgan maqsad asosida ruhiy ta’sir ko’rsatishni ongli tashkil etib, o’z oldiga qo’ygan natijaga erishadi. Masalan, o’qituvchi yaxshi o’qigan o’quvchining o’qishdagi ijobiy tomonlarini o’quvchilar oldida maqtaydi va unga kuchli ta’sir etadi. Mo’ljallanmaganda ta’sir ko’rsatuvchi o’z oldiga maqsad qo’ymaydi. Ba’zan o’qituvchi o’zi tushunib yetmay, odatdagidan murakkab bog’lanishda bir o’quvchiga murojaat qilib unga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Masalan, sen hamma vaqt shundaysan. Senga biror ishni topshirsam, baribir sen uni uddalay olmaysan, kabi.
c) o’ziga-o’zi ta’sir etish ham mo’ljallangan va mo’ljallanmagan. Inson ongli ravishda o’zidagi salbiy sifatlarni yo’qotishga intiladi. Mo’ljallanmaganda esa ongsiz, erkin, o’z xohishicha amalga oshiradi.
4. Ta’sir etish natijasiga qarab ikkiga bo’linadi:
a) ijobiy; b) salbiy. Ijobiy ta’sirda ijobiy ruhiy sifatlar shakllanadi (odat, qiziqishlar, munosabatlar). Salbiy ta’sir ko’rsatishda salbiy sifatlar shakllanadi. Masalan, tahqirlash, ma’naviyasizlik va h.k.
5. Ta’sir etish mazmuniga qarab farqlanadi:
a) ochiqchasiga ta’sir ko’rsatish. Ta’sir ko’rsatishni to’g’ridan-to’g’ri, ochiqchasiga ta’sirlanuvchi biror aniq harakatga da’vat etadi. Masalsn, bundan keyin hyech qachon chekmaysan;
b) yashirin holda ta’sir ko’rsatish. Ta’sir ko’rsatishda maqsad yashirinadi, to’g’ri aytilmaydi, u yoki bu mo’ljal qilingan ta’sir harakat orqali amalga oshiriladi.
Pedagogik ta’sir ko’rsatishning shakllari
Maktabda pedagogik ta’sir etishning tubandagi shakllari qo’llaniladi.
I. Bevosita oldindan mo’jallab ta’sir etish (bu to’g’ridan-to’g’ri ta’sir etish deyiladi) qaysiki komanda, buyruq va murabbiy ta’sir etish qo’llaniladi.
Buyruq va komanda o’quv-tarbiyaviy jarayonda tubandagi turlarda qollaniladi:
1. Ogohlantiruvchi yoki yo’naltiruvchi shaklda. Bunda vazifa qisqa vaqtda bajarishga da’vat qilinadi. Masalan, Diqqat! Tayyorlaning!
2. Bajaruvchi shaklda. Masalan, to’g’irlaning! Smirno! Stop!
3. Ta’qiqlovchi shaklda. Masalan, To’xta! Tugat! Bas!
4. Namuna asosida bajariladi. Masalan, men shunday bajarsam, sen han shunday bajar. Validek bajar. Murabbiy ta’sir ko’rsatish shakli. Masalan, “Sen yaxshi o’qiy olishing mumkin. Bugun sen uch soat dars tayyorlaysan” kabi.
II. Bilvosita ta’sir ko’rsatisn o’quvchiga ta’sir ko’rsatishning asosiy vositasi hisoblanadi. Bilvosita ta’sir ko’rsatishning tubandagi shakllari mavjud shama shaklida (o’qituvchiga jamoat isnlaridagi faolligi uchun uni qo’llab-quvvatlaydi”. “Mabodo, sen charchamadingmi?” ta’sir ko’rsatishning bilvosita ma’qullashi).
Ta’sir ko’rsatishning pedagogik ta’sir texnikasi
Ta’sirning samarasi, ta’sir ko’rsatuvchining ovoz tuzilishi, qarashlari (aft-bashara holati), harakatlarning uzviyligiga bog’liq murabbiyning ta’sir ko’rsatuvchiga ko’rsatgan ta’siri qaysini so’z bilan ta’sir ko’rsatish mazmuni uning intonasiyasini, imo-ishorani, yuz, aft harakatlarini qo’llab-quvvatlaganda kuchli bo’ladi. Bular mazmunga zid bo’lmasligi kerar.
To’g’ri aloqa uslubini shakllantirishda o’zini tuta bilish, o’zini bilish, haqqoniy bo’lish boshqalar tarbiyasiga ijodiy yondashish, pedagogik texnikani rivojlantirish, hazilni sezish singari sifatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda albatta o’qituvchi doimo o’z o’quvchilarini xizmat qilishi va ular shaxsini himoya qilishi shart.
Ustoz - pedagoglar erishgan muvaffaqiyatlarning sirini bilishga harakat qilar ekanmiz, biz ularning pedagogik ta’sir usullaridan ustalik bilan foydalangan holda turli-tuman amaliy ta’lim-tarbiyaviy vazifalarni ustalik bilan hal etishlariga guvoh bo’lamiz. Bunda muhim rolni maxsus ko’nikmalar egallaydi: o’quvchilarni ijrimoiy foydali o’quv faoliyatiga safarbar eta bilish, muammo qo’ya bilish, jamoa va alohida shaxs bilan til topish, kuzata bilish, o’z kechinmalarini boshqacha bilish: ovoz, nutq, mimika, harakatlarini erkin boshqara bilish va h.k.
Pedagogik texnika - o’qituvchi faoliyatining botiniy mazmunini hamda zohiriy ifodasining garmonik birligidan iboratdir. Pedagog mahoratining ma’naviy madaniyati hamda pedagogik jihatdan maqsadga muvogiq bo’lgan zohiriy ifodasi sintezidan iboratdir. (N.N.Tarasovich)
Shunday qilib texnika - usullar majmuasidir. Uning vositalari esa - nutq va muloqot vositalaridir. “Pedagogik texnika” tushunchasi o’z ichiga 2 guruh tarkibiy elementlarni oladi:
1. O’qituvchining odob-axloqiy ko’nikmalari bilan bog’liq bo’lgan elementar: o’z jismini (mimika, pantomimika) boshqara bilish; his-tuyg’u, hayajon, ta’bini boshqara bilish (ortiqcha ruhiy zo’riqishlardan osonlik bilan xalos bo’la olish, ijobiy muhitni to’g’richa bilish): diqqat qila bilish, kuzatuvchanlik, tasavvurning kengligi; nutq texnikasi (nafas, ovozni boshqarish, diksiya, nutq tezliqi (tempi)).
2. Shaxs va jamoaga ta’sir ko’rsata bilish texnikasi ta’lim-tarbiyaning texnalogik tomoni bilan bog’liq bo’lib, bularda: didaktik, tashkiliy, ijodiylik, muomala ko’nikmalari; talab qila bilish, pedagogik muloqotni boshqara bilish, jamoatchilik ijodiy faoliyatini tashkil eta bilish va boshqalar kiradi.
Quyida biz pedagogik texnikaning, pedagogning odob-axloqi bilan bog’liq bo’lgan jihatlarini qarab chiqamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
