Samarqand davlat universiteti pedagogika fakulteti pedagogika kafedrasi

4-MAVZU: SHAXSGA YO`NALTIRILGAN TA`LIM TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA O`QUVCHILARDA TANQIDIY VA KREATIV TAFAKKURNI SHAKLLANTIRISH


REJA:

1. 
   Shaxsga yo`naltirilgan ta`lim texnologiyalari haqida tushuncha.
   
2. 
   Shaxsga yo`naltirilgan ta`lim texnologiyalarining o`quvchilarda tanqidiy va kreativ tafakkurni shakllantirish imkoniyatlari
   
3. 
   Shaxsga yo`naltirilgan ta`lim asosida o`quvchi faolligini oshirish
   

Shaxsga yo`naltirilgan o`qitish texnologiyalari. O`qitish jarayonida, pedagog texnologiyalar talablari asosida ifoda etilgan, o`quv maqsadlariga erishiladi. Ilmiy-texnik taraqqiyot jadallashgan davrda o`qitish samaradorligi, asosan, o`quvchining o`qitish jarayonidagi o`rni, pedagogning unga bo`lgan munosabatiga bog`liq bo`ladi. Bu yerda o`qitish texnologiyasining ikki turini ajratib ko`rsatish mumkin avtoritar va shaxsga yo`naltirilganlar.
Avtoritar texnologiyada, pedagog yagona subyekt sifatida namoyon bo`ladi, talabalar esa faqatgina «obyekt» vazifasini bajaradi xolos. Bunda talabaning tashabbusi va mustaqilligi yo`qoladi, o`qitish majburiy yo`sinda amalga oshiriladi. Odatdagi an`anaviy o`qitish, avtoritar texnologiyaga taalluqlidir. Bunda, avvalo A.Komenskiy tomonidan ifoda etilgan, didaktika tamoyillariga asoslangan o`qitishning sinf-dars tizmida tashkil etish nazarida tutildi. Hanuzgacha dunyoda eng ko`p tarqalgan o`qitishning sinf-dars tizimi, quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:

• 
  Yoshi va tayyorgarlik darajasi taxminan bir xil bo`lgan talabalar sinfini tashkil etadi:
  
• 
  Sinf yagona o`quv reja, yagona o`quv dasturlar va yagona mashg`ulotlar jadvali bilan shug`ullanadi:
  
• 
  Mashg`ulotlarning asosiy birligi dars bo`lib, u bitta fanning bitta mavzuga bag`ishlanadi va o`quvchi tomonidan boshqariladi:
  
• 
  O`quv kitoblari asosan uy ishlari uchun qo`llaniladi.
  

An`anaviy o`qitish asosan bilim, o`quv va ko`nikmalarni o`zlashtirishga qaratilgan bo`lib, shaxsning rivojlanishini ko`zda tutmaydi.
An`anaviy o`qitish asosini, Ya.A.Komenskiy tomonidan tuzilgan pedagogika tamoyillari tashkil etadi:
-ilmiylik:
-tabiatga monandlik (o`qitish rivojlanish bilan belgilanadi, ammo shakllanmaydi)
-uzviylik va tizimlik:
-o`zlashtiruvchanlik (ma`lumdan noma`lumga, soddadan murakkabga)
-mustahkamlik (takrorlash, takrorlash…)
-onglilik va faollik (qo`yilgan maqsadni bilgan va buyruqlarni bjarishga faol bo`lgan)
-nazariyaning amaliyot bilan bog`liqligi:
-yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olish:
An`anaviy o`qitish quydagi xususiyatlarga ega: zo`ravonlik pedagogikasi, o`qitishning tushuntiruv-ko`rgazmali usuli, ommaviy o`qitish. An`anaviy o`qitishda avtoritarlik quyidagi shaklda namoyon bo`ladi: talaba bu hali to`la shakllanmagan shaxs, u faqat bajarishi zarur, pedagog esa- bu sardor hakam, yagona tashabuskor shaxs.
Zamonaviy an`anaviy o`qitish esa, o`qitishning texnik vositalarini qo`llab, didaxografiyadan foydalanishdan iborat bo`ladi. Shaxsga yo`naltirilgan- texnologiyalarda, talaba shaxsi pedagogik jarayon markaziga qo`yiladi, uning rivojlanishiga va tabiiy imkoniyatlarni ro`yobga chiqarishga qulay shart-sharoitlar yaratiladi:
Kadrlar tayyorlash milliy dasturda O`zbekiston Respublikasidagi ta`lim tizimining miliy modeliga alohida e`tibor qaratilgan. Bu model 5 tarkibiy qismdan iborat: shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta`lim, fan ishlab chiqarish. Bu yerda ta`lim milliy modelining asosiy tarkibiy qismi – «shaxs» birinchi o`rinda turadi. Boshqacha aytganda butun ta`lim tizimi, shu jumladan o`qitish shaxsga yo`naltirilgan bo`lishi lozim.
Shuning uchun zamonaviy texnologiyalarda pedagogik jarayon, o`qitishning shaxsga yo`naltirilgan texnologiyalari asosida amalga oshirilishi lozim.
Hayot dialektikasi shundan iboratki, doimo yangi avlod, oldingi avloddan ko`ra rivojlanganroq bo`ladi. Ilmiy texnik taraqqiyotning keskin yuksalish davrigacha fan, texnika va texnologiyalar rivoji evolyusion, past sur`atlarda amalga oshar edi. Shuning uchun ketma-ket keluvchi avlodlarning rivojlanish darajasi deyarli farq qilmas edi. Bunday sharoitlarda Ya.A. Komensiyning o`qitishining avtoritar texnologiyasini, an`anaviy sinf dars tizimi dunyoga keladi.
Ilmiy texnik taraqqiyotning keskin yuksalish davrida (asrning ikkinchi yarmi), fan-texnika texnologiyalar yuqori sur`atlarda rivojlanayotgan davrda, bir avlod hayoti davomida fanning rivoji insoniyatning butun tarixidagidan ko`ra ko`piroq bo`lgan bu davrda, o`qitishning an`anaviy tizimi o`z umrini oxiriga yetdi. Hozirgi zamon avlodning rivojlanish sur`ati oldingilardan ko`ra ancha yuqori bo`lganligi sababli, o`qitishning an`anaviy tizimi, rivojlanishga to`sqinlik qila boshladi. Bunday sharoitlarda taraqqiyot, faqat xar bir shaxsning mavjud imkoniyatlarini to`la ro`yobga chiqarish asosida amalga oshirilishi mumkin. Axborotning hajmi, xilma-xilligi, egallashga moyilligi va vositalarning yetarliligi samarali individual va mustaqil o`qitishni tashkil etish uchun zaruriy shart-sharoitlar yaratadi. O`qitishni jadallashtirish maqsadida pedagogning talabaga bo`lgan munosabati jihatidan «sardor» likdan, uning sherigiga aylanish zarur.
O`qitishnig shaxsga yo`naltirilgan texnologiyalariga quyidagi asosiy tamoyillar xos bo`ladi:
-insonparvarlik - ya`ni insonga har tomonlama hurmat va muhabbat ko`rsatish, unga yordamlashish, uning ijodiy qobiliyatiga ishonch bilan qarash, zo`rlashdan to`la voz kechish;
-hamkorlik – ya`ni pedagog va talabalar munosabatidagi demokratizm, tenglik, sheriklik;
-erkin tarbiyalash – ya`ni shaxsga uning hayot faoliyatini keng yoki tor doirasida tanlab olish erkinligi va mustaqilligini berish, natijalarini tashqi ta`sirdan emas, ichki hissiyotlardan keltirib chiqarish. Shaxsga yo`naltirilgan texnologiyalarning kommunaktiv asosi-pedagogik jarayonda talabga insoniy-shaxsiy yondashuv hisoblanadi.
Shaxsga yangicha qarash quyidagilardan iborat bo`ladi;
-pedagogik jarayonda shaxs obyekt emas, su`bekt hisoblanadi;
-har bir talaba qobiliyat egasi, ko`pchiligi esa iste`dod egasi hisoblanadi;
-yuqori etnik qadriyatlar (saxiylik, muhabbat, mehnatsevarlik, vijdon va boshqalar) shaxsning ustuvor hislatlari hisoblanadi;
Munosabatlarda demokratlashtirish quyidagilarni o`z ichiga oladi;
-talaba va pedagog huquqlarini tenglashtirish,
-talabaning erkin tanlab olish huquqi;
-xatoga yo`l qo`yish huquqi;
-o`z nuqtai nazariga ega bo`lish huquqi;
-pedagog va talabalar munosabati zayli; ta`qiqlamaslik; boshqarish emas, birgalikda bajarish; majburlash emas, ishontirish; buyurish emas, tashkil etish; chegaralash emas, erkin tanlab olishga imkon berish.
Yangi munosabatlarning asosiy mazmuni, hozirgi zamon sharoitida samarali natija bermaydigan va noinsoniy hisoblanadigan zo`ravonlik pedagogikasidan voz kechishdir. Muammo bu tamoyilni mustaqillashtirishda emas, balki uning oqilona mezonlarini aniqlashdadir. Umuman olganda tarbiya jarayonida zo`ravonlik mumkin emas, ammo jazolash insonni kamsitadi, ezadi, rivojlanishni susaytiradi, uning qulchilik hususiyatlarini shakllantiradi.
Majburlashsiz o`qitish quyidagilar bilan belgilanadi.
-ishonchga asoslangan majburlashsiz talabchanlik;
-o`quv materialiga qiziqish uyg`otish, bilishga va faol ijodiy fikrlashga rag`batlantirish;
-talabalarning mustaqilligi va tashshabusiga tayanish;
-jamoa orqali bilvosita talablarni amalga oshirish.
Individuval yondashuvning yangi talqini quyidagilardan iborat;
-o`rtacha talabaga yo`naltirishdan voz kechish;
-shaxsning yaxshi xislatlarini izlash;
-shaxs rivojlanishining individual dasturlarini tuzish va unga tuzatishlar kiritish;
Shaxsiy yondashishda birinchi navbatda quyidagilar zarur bo`ladi;
-har bir talaba qiyofasida noyob shaxsni ko`rish, uni hurmat qilish, tushunish, qabl qilish, unga ishonish. Pedagogda barcha talabalar iste`dodli ishonch bo`lishi kerak;
-shaxsga, yutuqni ma`qullovchi, qo`llab-quvvatlovchi, xayrixoh vaziyatlar yaratish, ya`ni o`qish xursandchilikni olib kelishi kerak;
-bevosita majburlashga yo`l qo`ymaslik, qoloqlikka va boshqa kamchiliklarga urug` bermaslik, uning nafsoniyatiga tegmaslik;
-pedogogik jarayonda, talabalarni o`z qobiliyatlarini ro`yobga chiqarishga imkoniyat berish va ko`maklashish;
Oliy, o`rta maxsus va kasbiy ta`lim tizimi uchun, o`qitishning shaxsga yo`naltirilgan texnologiyalariga quyidagilarni kiritish mumkin; ishbilarmonliklar o`yinlari; muammoli o`qitish; tabaqalashtirilgan o`qitish; dasturlashtirilgan o`qitish; kompyuterlashtirilgan o`qitish; modulli o`qitish;
Jamiyatning har tomonlama ravnaq topishi, taraqqiy etishi ta`limning rivojlanishiga va mazmunan takomillashib borishiga bog`liq. Ta`lim sohasidagi eng katta potensial kuch bu shaxsdir. Bizga ma`lumki, har bir fan kabi zamonaviy pedagogikaning maqsadi mustaqil fikrlaydigan va faoliyat yuritadigan, jamiyat hayotida faol ishtirok etadigan shaxsni tarbiyalashdan iborat. Ma`lumki, hozirgi kunga kelib, insonning intellektual darajasi uning qay darajada ko`p bilimlarni egallaganligi, xotirasida ma`lumot va dalillarni qanchalik ko`p saqlab qolganligiga emas, balki tanqidiy, tahliliy, ijodiy tahlil orqali zarur bilimlarni ajrata olishi, axborotlarni mulohazadan o`tkazib, mustaqil echimga kela olishi bilan belgilanadi.
Albatta, ta`lim jarayonida bo`lajak mutaxassisda kreativ (ijodiy) tafakkurni shakllantirish bugungi kundagi ta`lim oldiga qo`yilgan asosiy vazifalardan biri desak mubolag`a bo`lmaydi. Zero, ta`lim sohasida olib borilayotgan islohotlar talabalarning atrofdagilar bilan muomala qilishga, mavjud vazifalarni to`g`ri baholashga, mustaqil, tanqidiy, ijodiy fikrlashga imkon beradigan o`quv vaziyatlarini tashkil etish zaruriyatini qo`ymoqda. Bu esa ta`lim jarayonida bo`lg`usi mutaxassislarning shu jumladan, bo`lajak boshlang`ich sinf o`qituvchilarining individual imkoniyatlariga qarab, ularning bilish faolligini oshirish, tanqidiy, ijodiy tafakkurini shakllantirish orqali kelgusi pedagogik faoliyatga tayyorlashning nazariy-amaliy asoslarini ishlab chiqishni taqozo etadi. Aynan shaxsga yo`naltirilgan ta`limda nafaqat talaba shaxsining intellektual darajasini kuchaytirishga, balki ulardagi kreativ (ijodiy) tafakkurni shakllantirish va rivojlantirish nazarda tutilgan. SHaxsning ma`naviyati yuksalishi bilan uning fikrlashi va tafakkuri ham rivojlanib, shakllanib boradi. Zero, tafakkur insonning shunday aqliy faoliyatidirki, bu faoliyat voqelikni eng aniq (to`g`ri), to`liq, chuqur va umumlashtirib aks ettirishiga (bilishga), insonning yanada oqilona amaliy faoliyat bilan shug`ullanishiga imkon beradi. Kreativlik – (lot., “create”-yaratish, “creative”-yaratuvchi, ijodkor) individning yangi g`oyalarni ishlab chiqarishga tayyorgarlikni tavsiflovchi va mustaqil omil sifatida iqtidorlilikning tarkibiga kiruvchi ijodiy qobiliyati ma`nosini ifodalaydi. Kreativ tafakkur esa tafakkurning ijod jarayonini tashkil etish va ijod natijalari (mahsullari)ni bashoratlashni ifodaluvchi tushuncha sanaladi.
Kreativ fikrlash o`qituvchi faoliyatida yaqqol ko`rinib turishi lozim. SHu ma`noda o`qituvchining ijodkorligi kasbiy faoliyatiga ijodiy (kreativ) yondashuvida aks etadi. Kreativlik pedagogning an`anaviy pedagogik fikrlashdan farqli ravishda ta`lim va tarbiya jarayonining samaradorligini ta`minlashga xizmat qiluvchi yangi g`oyalarni yaratish, shuningdek, mavjud pedagogik muammolarni ijobiy hal qilishga bo`lgan tayyorgarligini tavsivlovchi xususiyatidir. O`qituvchining kreativligi faoliyatining quyidagi holatlarida namoyon bo`lishi zarur:

1. 
   O`qituvchilar tomonidan o`quv fanlarini past o`zlashtirayotgan va ularni o`rganishga zerikarli deb hisoblayotgan talabalar e`tiborlarini fan asoslarini o`zlashtirishga jalb etish;
   
2. 
   O`qituvchilarga talabalarda kreativ fikrlash va ijodiy faoliyat natijalarini rag`batlantirishga xizmat qiladigan strategiya va vositalarni tavsiya etish orqali auditoriyada ulardan samarali foydalanishlari uchun imkoniyat yaratish.
   

O`qituvchining kreativlik sifatlarga ega bo`lmasligi sababli talabalar qiziqarli va ajoyib g`oyalarga ega bo`lsalarda, biroq ularni ifodalashda sustkashlikka yo`l qo`yadilar. Natijada ta`lim jarayonida qo`llanilayotgan metodlar talabalarda erkin, mustaqil fikrlash ko`nikmalarini shakllantirishga xizmat qilmasligi bilan belgilanadi.
O`qituvchida kreativlik sifatlari o`z-o`zidan rivojlanmaydi. SHunga ko`ra tadqiqotlarda shaxs (jumladan, pedagog)larda kreativlik sifatlarini muvaffaqiyatli rivojlantirishning bir qator yo`llari yoritilgan. Patti Drepeau tomonidan shaxs (pedagog)larda kreativlik sifatlari muvaffaqiyatli rivojlantirishning to`rtta yo`li ko`rsatilgan: