Samarqand davlat universiteti қозон миллий тадқИҚотлар технология университети

x
1
, x
2
, …x
n 
o„zgaruvchilarning qiymatlarini 
topishdan iborat. Ular berilgan matematik modellarni qanoatlantiradigan 
hisoblash bosqichida qo„llaniladigan, ya‟ni quyidagi ko„rinishdagi 
tenglamalar sistemasi yoki bitta tenglama
y=f( x
1
, x
2
 , …x
n
)
(8.1) 
chiquvchi funksiya kattaligi qiymati bo„yicha berilgan natijaga 
erishishini ta‟minlash, masalan,
(8.2) 
nulinchi funksiya S ning ekstremimumga mos kelishi, ya‟ni berilgan 
sohaning omili fazosida maqbullashtirish bosqichida, masalan, 
A
i
dan 
B
i
 
qiymatigacha qo„llaniladi, ya‟ni: 
 

(8.3) 
Bog„liq 
bo„lmagan 
va 
bog„liq 
bo„lgan 
o„zgaruvchilar 
maqbullashtirishning hisoblash bosqichida mos kelmasligi mumkin. 
Ushbu o„quv qo„llanma doirasida hisoblash jarayonining 3 ta 
algoritm (harakatlar ketma-ketligi) qaraladi: 
1.
Maqbullashtirish algoritmi. 
2.
Statistik (yoki empirik, yoki ehtimoliy) modellardan foydalanib, 
modellash algoritmi. 
3.
Fizik-kimyoviy (yoki nazariy yoki determinantli modellardan 
foydalanib, modellashtirish algoritmi. 
Maqbullashtirish algoritmlaridan eng qisqasi 3 ta bosqichni o„z 
ichiga oladi: 
1)
Maqbullashtirish masalasining qo„yilishi (ekspertli); 
2)
Maqbul sharoitlarni topish (hisobli) 
3)
Maqbullashtirish sharoitini amalga oshirish. 
Maqbullashtirish masalasini qo„yilish sharoitining zarurligi 
maqsadning va maqbullashtirish ob‟ektining mavjudligidir. 
Maqbullashtirish samarasi va uni berilgan ob‟ekt uchun chegarasini 
hisobga olish imkoniyatini bog„liq bo„lmagan o„zgaruvchilarni 
varirlanadigan 
ko„rinishda 
maqbullashtirish 
manbalarining 

---

157 
mavjudligidir. Bundan tashqari, haqiqiy qiymatlar ekstremal funksiyani 
maqbullashtirishga ega, ya‟ni tanlangan maqbullashtirish mezonlari mos 
holdagi maqbullashtirish omillariga monotonmas bog„langan bo„lishi 
kerak.
Amaliyotda maqbullashtirish masalasining qo„yilish bosqichi mos 
keladigan matematik modelini yaratishni o„z ichiga oladi va quyidagi 
to„rtta vazifalarni yechishni nazarda tutadi: 
maqbullashuvchanlik me’zoni
(bog„liqli o„zgaruvchi), ya‟ni 
berilgan sharoitda ob‟ektning funksional sifatini to„liq ifodalaydigan 
parametr (yoki bir necha parametrlar); 
maqbullashtirish me‟zoni bo„yicha chegaraviy shartlar, ya‟ni ya‟ni 
maqbullik me‟zoni kattaligining ta‟siriga bog„liq emasligini 
ta‟minlaydigan shartlarni qanoatlantiradigan miqdoriy shartlar; 
maqbullashtiriladigan omil (bog„liq bo„lmagan o„zgaruvchilar), ya‟ni 
ob‟ektni ifodalovchi va maqbullik me‟zonini kattaligini aniqlovchi 
boshqariladigan o„zgaruvchilar; 
maqsadli funksiyaning ko„rinishi, ya‟ni maqbullik mezonining 
maqbullashtiruvchi omillariga bog„liqlikdagi ko„rinishi. 
Maqbullik me‟zonini yanada samarali tanlash uchun berilgan 
masala doirasida jarayonning amaliy natijalariga kuchli ta‟sir etuvchi va 
ushbu natijani miqdoran ifodalovchi yagona harekteristkani tanlash 
zarur. Maqbullik me‟zoni sifatida elektron qurilmalar ishlab chiqarish 
bilan bog„liq bo„lgan asbob-uskunalarning texnik chiqish parametrlari 
yoki jarayonning iqtisodiy ko„rsatkichlari kelishi mumkin. Masalan, 
yarim o„tkazgichlar, integral sxemalar ishlab chiqarish jarayonlarini 
maqbullashda maqbullikning texnik me‟zonlari sifatida mikrosxemadagi 
tokning chiqib ketishi, dielektrik qulfning ostidagi halqa kuchlanishi, 
metall-oksid-yarim o„tkazgich (mop- strukturalar) strukturalarining 
ostona kuchlanishi, volt-amperli harakteristkalarning (VAX) o„tish 
egriligi va boshqa parametrlar qo„llanilishi mumkin.
Maqbullashtirish masalasi qator omillar bo„yicha tasniflanadi (8.2-
jadval). Bu esa maqbullashtirishning yaqinlashuvi va usulini 
tizimlashtiradi.

---

158 
8.2-jadval 
Maqbullashtirish masalasini tasniflash 
1.
Ob‟ekt bo„yicha maqbullashtirish
Statik
(rejim o„rnatilgandagi jarayonni 
maqbullashtirish) 
Dinamik
(rejim o„rnatilmagandagi 
jarayonni boshqarishni 
maqbullashtirish) 
2.
Parametr bo„yicha maqbullashtirish
Strukturli
(jarayon strukturalarini 
maqbullashtirish) 
Parametrli
(jarayon parametrlarini 
maqbullashtirish) 
3.
Sharoitlar bo„yicha maqbullashtirish 
Shartli
(chegara bilan) 
Shartsiz 
4.
Maqbullashtiruvchi omillarining soni bo„yicha 
Bir o„lchamli 
Ko„p o„lchamli 
5.
Maqbullashtirish me‟zonlari soni bo„yicha 
bir me‟zonli 
Bir me‟zonli
Amaldagi ishlab chiqarish texnologiyalarda ko„pincha dinamik, 
parametrli, shartli ko„p o„lchamli va bir me‟zonli maqbullashtirishga 
duch kelinadi.
XTJ ni maqbullashtirishda “chegara”ning paydo bo„lish sababli 
maqbullashtirish me‟zoniga ta‟sir etuvchi barcha omillarni miqdoriy 
hisobga olishning qiyinligi hamda maqbullashtiriladigan omillarning 
haqiqiy qiymatlari maydonida maqbullashtirishdir. Maqbullashtirishda 
chegara quyidagi me‟zonlar bo„yicha guruhlarga bo„linadi: 

xom-ashyo va mahsulot miqdori va sifatini, texnologik shartlarini, 
iqtisodiy va ekologik talablarni hisobga oluvchi chegaralar; 

quyidagi chegaralarni ichiga oluvchi matematik ko„rinish tenglik