Samarqand davlat universiteti қозон миллий тадқИҚотлар технология университети

y
javobning 
x
omilga bog„liqligini 
o„rgangan va jadvalda keltirilgan ma‟lumotlarni olgan. 
x 
–2 
–1 
0 
1 
2 
y 
5,21 
7,47 
10,95 
13,67 
13,32 
Tadqiqotchi
y
ning 
x
ga bog„liqlik egrisi chizig„i qarib to„g„ri 
chiziqligini, biroz egili bo„lishligini ham bilardi. Shuning uchun u kisqa 
kvadratlar usuli yordamida ma‟lumotlarni to„g„ri chiziq tenglamasi bilan 
qayta ishlaydi va quyidagi ifodani oldi (1.3-rasmdagi to„g„ri chiziq): 
y
= 10,124 – 2,242
x
. 
Shu nuqtada ma‟lumotlarni qayta ishlashni yakunlash mumkin edi, 
chunki ma‟lumotlarning sezilarli darajada sochilganligi ob‟ekt 
xolatining nozik tomonlarini hisobga olishga imkon bermaydi (yoki 
bog„liqlikni aniqlashtirish uchun qo„shimcha tajribalar o„tkazish kerak). 
Ammo etarli tajribaga ega bo„lmagan tadqiqotchi aniqroq ta‟rifga ega 
bo„lishni xohladi va bog„liqlikni ifodalash uchun 4-darajali polinomni 
qo„lladi va quyidagi tenglamani oldi (1.3-rasmdagi egri chiziq): 
y
= 10,96 + 3,4575
x
– 0,36625
x
2
– 0,3575
x
3
– 0,001375
x
4
. 
Tekshirilgan 
x
chegarasida 4-darajali parabola tajriba natijalari 
bilan yaxshi mos keladi – egri chiziq barcha eksperimental nuqtalardan 
o„tadi, hatto ekstrapolyatsiya yaqinda ham 
x
= ±3 qiymatlarigacha 
bog„liqlikning kutilgan yo„nalishiga mos kelmaydigan natijalarni beradi. 
Bu shuning uchun amalga oshadiki, tajribaning yetarli darajada 
aniqlikka ega bo„lmaganligi sababli yuqori darajali hadlar noaniq 

---

41 
baholanadi. Ularning ta‟siri tajriba sohasidan uzoqlashgan sari tez 
o„sadi. 
1.3-rasm. Tajriba ma‟lumotlariga ko„ra tuzilgan
to„g„ri chiziq va 4-darajali parabola 
Yuqorida qayd etilganlardan asosiy xulosa shuki, agar jarayonni 
ifodalashning yuqori aniqligi talab qilinsa, u holdda ko„p parametrli 
modellardan foydalanish kerak. Lekin ushbu holda tajribalar yuqori 
aniqlikda va katta hajmda bajarilishi kerak. Agar talablar unchalik qat‟iy 
bo„lmasa, ko„pincha kerakli aniqlikni ta‟minlaydigan eng oddiy 
modellardan foydalanish tavsiya etiladi. Biroq, aniq holatlarda, alohida 
ko„rib chiqishlar talab etiladi. Shunday holatlar bo„ladiki, ikkita imkoniy 
modeldan biroz murakkabini lekin fizik aniqroqrog„ini tanlaymiz. 
Barcha holatlar uchun benuqson resept berishning iloji yo„q.