24
aniqlash - bu tajribadan boshqa narsa emas. Muayyan miqdordagi
tajribalarni o„tkaziladi, ularning natijalari empirik tenglama yoki empirik
tenglamalar sistemasi bilan ifodalanadi.
Ushbu tenglamalar berilgan
sistemani modellashtirish uchun ishlatilishi mumkin bo„lgan matematik
modeldir.
Uzoq vaqt davomida ilm-fan faqat strukturaviy yondashuv
haqiqatan ham ilmiydir, empirik yondashuv - bu to„liq bo„lmagan,
ikkinchi darajali, yordamchi,
amaliy masalalarda, shuningdek, ilmiy
tadqiqotning dastlabki bosqichida mos keladigan narsa degan fiklar
hukmron edi. Haqiqiy fan jarayon mexanizmini, strukturani o„rnatishdan
boshlanadi. Kibernetikaning eng samarali holatlaridan biri bu ko„p
masalalarda qora quti usuli tadqiqotning asosiy usuli bo„lishi
mumkinligidir. Usul to„liq ilmiy va har bir holatda ikkala
yondashuvning afzalliklari va kamchiliklarini baholash zarur.
Quyidagi eng muhim holatni qayd etish lozim. Bir-biriga qarama-
qarshi bo„lgan ikkala yondashuv ham yaxlit birlikni tashkil qiladi.
Bundan tashqari, har qanday holatda ham
har ikkala yondashuvning
elementlari mavjud. Mutlaq struktura ham, mutlaqo empirik tavsif ham
mumkin emas.
Jiddiy holatda ob‟ektning butun tavsifi, u qanchalik yaxshi
o„rganilmasin, faqat nazariy asosda qurilishi mumkin emas. Ba‟zi
parametrlar har doim eksperimentlar asosida va modelning adekvatligini
tekshirish uchun empirik tarzda aniqlanishi kerak. Shu bilan birga, quti
qanchalik qora bo„lmasin, uning tuzilishi haqida aniq tasavvurga
egamiz. Busiz nazorat qilinadigan kirishni ajratish va sistemadan qanday
javob kutish mumkinligini tushunish mumkin emas.
Har qanday empirik ifoda jarayonning
mexanizmini bilvosita
bo„lsa ham aks ettiradi. Ba‟zida bu aks ettirish shunchalik harakterli va
aniq bo„lib chiqadiki, empirik tenglamani tahlil qilish to„g„ridan-to„g„ri
jarayon mexanizmning ochilishiga olib keladi. Ma‟lumki, Kepler yoki
Balmer tenglamalari Nyuton va Bor ishlarida tushuntirilmaguncha, faqat
empirik edi. Empirik tenglama, albatta, tuzilishni o„z ichiga oladi, lekin
struktura shifrlanmagan. Shuning uchun ham har ikkala yondashuvning
qarama-qarshiligi uslubiy bo„lib, amaliy emas.
25
Amaliy muammolarda qo„llaniladigan usullarning tuzilishlik
darajasi va empirikligi o„rtasida turli xil munosabatlar kuzatiladi.
Gidromexanik muammo xususiy holat uchun Nave-Stoks tenglamasini
yechish orqali yechilishi mumkin. Bu eng strukturli variant bo„ladi,
lekin bu erda ham empirik tuzatishlar kiritish kerak bo„ladi. Nave-Stoks
tenglamalari faqat o„xshashlik mezonlarini
olish uchun ishlatilishi
mumkin, undan keyin esa jarayon eksperimental o„rganiladi. Bu
tenglamaga
umuman
murojaat
qilmaslik,
balki
o„lchovlar-
tuzuluvchanlik uslubiga asoslangan o„xshashlik mezonlarini keltirib
chiqarish bundan ham kuchsizroq bo„ladi. Nihoyat, eksperimental
ma‟lumotlarni qayta ishlashda mezonli shakldan voz kechish mumkin,
shu bilan yondashuvning empirikligi kuchayadi.
Shunga qaramay, ko„pincha ma‟lum bir muammoni hal qilish
yondashuvini asosan strukturli yoki empirik deb ta‟riflash mumkin.
Shuning uchun ikkala yondashuvning kuchli va zaif tomonlarini
baholash maqsadga muvofiq.
Empirik yondashuvning asosiy afzalligi – uning soddaligidir. Bu
juda murakkab jarayonlarni o„rganishda ayniqsa muhimdir. Uning
asosiy zaifligi - ekstrapolyatsiya ishonchliligining pastligidir.
Tajribalarda o„rganilgan o„zgaruvchilarning o„zgarish
chegarasida,
odatda, jarayonning hatti-harakatini bashorat qilish (interpolyatsiya)
juda aniq amalga oshirilishi mumkin. Ammo javob funksiyalarining
o„rganilgan chegaralardan tashqaridagi o„zgaruvchanlik qonunini
bilmaymiz va bu jarayon majburiy ravishda olingan empirik
tenglamalarga bo„ysunadi deb o„ylab, jiddiy xatoga yo„l qo„yishimiz
mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: