Samarqand davlat universiteti maktabgacha ta’lim fakulteti

Mariya Montessori sinfida o`qituvchining o`rni:
Mariya Montessori fikriga ko'ra, kattalarning asosiy vazifasi bolaga o'z bilimlarini to'plash, tahlil qilish va tizimlashtirishga yordam berishdir. Ya'ni, kattalar dunyo haqidagi o'z bilimlarini yetkazishmaydi. Ta'kidlanishicha, o'qituvchi bolalarning harakatlarini diqqat bilan kuzatishi, ularning qiziqishlari, moyilliklarini aniqlab olishi zarur. Shu bilan birga, kattalar bola bilan bir xil darajada bo'lishi kerak, ya'ni polga o'tirish yoki yonida o'tirish kerak. U ta'limda pedagogning o'rnini o'zgacha talqin etgan. Uning faoliyati ta'lim berish emas, yo'naltirishdan iborat bo'lishi lozimligini uqtirgan. Shuning uchun “o‘qituvchi” so'zi o'rniga “rahbar”iborasini qo'llagan.
M. Montessori fikricha: ”O'qituvchining ta'lim jarayonida to'g'ridan-to'g'ri bog'liq bo'lgan asosiy vazifasi: o'z bilimlarini bolaga uzatish emas, balki bolaning o'zi to'plashi, tahlil qilishi va tizimlashtirishiga yordam berishdan iboratdir”.
O'qituvchining ishi quyidagicha. Birinchidan, u bolaning qaysi materialni tanlashini kuzatadi yoki unga qiziqishga yordam beradi. Keyin u vazifani qanday engish kerakligini, iloji boricha aniqroq bo'lganda ko'rsatib beradi. Shundan so'ng, bola o'z-o'zidan o'ynaydi, u xato qilishi mumkin, ammo ayni paytda tanlangan materialdan foydalanishning yangi usullarini o'ylab topadi.Bolaning bunday ijodiy faoliyati, Montessori fikriga ko'ra, unga katta kashfiyotlar qilishga imkon beradi. O`qituvchining vazifasi bu kashfiyotlarga xalaqit bermaslikdir, chunki kichkina eslatma ham bolani chalkashtirib yuborishi va uning to'g'ri yo'nalishda harakatlanishiga to'sqinlik qilishi mumkin.
Tarbiyachining vazifasi- bolaning o'ziga xos yo'lini rivojlantirish, o'z salohiyatini ro'yobga chiqarishda yordam berish, tanlangan material bilan ishlash usulini tushuntirishdir. Tarbiyachi har bir bolani diqqat bilan kuzatib boradi, qaysi biri o'zi uchun qanday material tanlaydi. Tashqi tomondan o'qituvchining roli ahamiyatsiz ko'rinadi. U turadi, ko'rinadi, biror narsani tuzatadi. O'qituvchining kuzatuvchan va psixologik jihatdan barkamolligi bolaga yetarlicha yordam ko'rsatishga bog'liq. U material taqdimotini yaxshi bilishi va kelajakda mustaqil ishlashi uchun bolaga ushbu taqdimotni vaqtida ko'rsatishi kerak. To'g'ri va o'z vaqtida taqdim etilgan materiallar bolaga materialni tez va samarali o'zlashtirishga yordam beradi. Va bu xotira, mantiq, modelga muvofiq ishlash qobiliyatini, qiziqish, diqqatni jamlashni rivojlantiradi. Aytgancha, Montessori ta`limi tizimida ta`lim beruvchi o'qituvchilar chet elda faqat sertifikatlangan mutaxassislar tomonidan olib boriladigan maxsus kurslarda o'qishgan.
Montessori maktabidagi o'qituvchi bolaga bevosita ta'sir qilmaydi, lekin didaktik materiallar - turli o'yinlar, asboblar orqali - bola o'qituvchi tomonidan tayyorlangan dasturga muvofiq ishlaydi.
Montessori sinfi o`qituvchisi diqqat bilan kuzatuvchi bo'lishi va har bir bolaning individual rivojlanish darajasi haqida aniq tasavvurga ega bo'lishi kerak. Hozirgi vaqtda qaysi materiallar ish uchun ko'proq mos ekanligini u hal qiladi. Shaxsiy kuzatuvlar o'qituvchiga bolaga materiallardan maqbul foydalanishda yordam beradi; keyin u bolani material bilan qoldiradi va kuzatuvga qaytadi.
O'qituvchi bolaning faoliyatiga faqat kerak bo'lganda aralashadi. U moslashuvchanlikni namoyon eta olishi va o'quvchiga yordam berishning yetarli usullarini topishi kerak. Bola o'qituvchiga har doim kerak bo'lganda yordam beradigan yordamchi sifatida murojaat qiladi. Natijada, bolalar bilim olishdan tashqari diqqat, eshitish, xotira va boshqa muhim fazilatlarni hayratlanarli darajada chuqur va qat'iy rivojlantiradilar. Montessori maktablarida bolalar o'rtasida bir-birlari bilan bo'lgan raqobat yo'q, ularning natijalari hech qachon taqqoslanmaydi, har biri o'z ustida, alohida gilamchada yoki stolda ishlaydi va uning muvaffaqiyati faqat o'ziga nisbatan namoyon bo'ladi.
Rivojlanayotgan muhit  - Montessori pedagogikasining eng muhim elementi. Busiz u tizim sifatida ishlay olmaydi. Tayyorlangan muhit bolaga bosqichma-bosqich kattalar qaramog'isiz rivojlanish va mustaqil bo'lish imkoniyatini beradi.Bolalarda atrofdagi dunyoni o'rganish uchun juda katta ichki ehtiyoj mavjud. Har bir bolada hamma narsani his qilish, hidlash va lazzatlanishning tabiiy moyilligi bor, chunki bola intellektiga yo'l abstraktsiya yo'li bilan emas, balki uning his-tuyg'ulari (ko'rish, eshitish, hid, ta'm va boshqalar) orqali bo'ladi. Shu munosabat bilan atrof-muhit bolaning ehtiyojlariga mos bo'lishi kerak . Mariya Montessori ta'kidlaganidek, bolalarning rivojlanishi jadallashtirilmasligi kerak, ammo bolaning "yo'qolgan" mashg'ulotiga qiziqishini yo'qotmasligi uchun to'g'ri daqiqani o'tkazib yubormaslik kerak.
“O`qituvchi ta`lim oluvchi intellektining quruvchisi hisoblanadi. Ta`lim oluvchi o`qituvchi imkon bergan darajada shakllanadi. O`qituvchi nimaniki bergan bo`lsa, o`shani biladi. O`qituvchi nimani tushuntirgan bo`lsa, o`quvchi undan ko`p ham, kam ham narsani tushunmaydi. O`quvchilarning muvaffaqiyatlarini maqtashganda bu maqtovlar bevosita o`qituvchiga ham tegishlidir. Bolalarning yutug`i – uning muvaffaqiyatidir. Uning mahorati shundaki, o`quvchilarga yetkazishni zarur deb bilgan darsini bolalarning diqqat bilan tinglashlaridir” – deydi Italyan pedagogi Mariya Montessori. Aytilgan bu so`zlar ayni haqiqatdir. O`qituvchi ta`lim – tarbiya jarayonida faoliyat yurituvchi asosiy shaxs hisoblanadi. Shuningdek, bolalarning ruhiy rivojlanishlarida ham cheksiz quvvat manbai hisoblanadi.
Shu o`rinda bola erkinligi masalasi ham bor. Faqatgina shunchaki harakatlanadigan bola erkin hisoblanmaydi. Balki o`z harakatlarida aniq o`ylangan maqsadga ega bo`lgandagina muayyan tashkil etilgan sharoitda o`z shaxsini rivojlantirishga va shakllantirishga qodir. Shaxsiy rivojlanishi uchun uning o`zi mustaqil ish tanlay oladi. Biror bir ishga uzoq vaqt davomida o`z intilishi bilan katta intellektual, maqsad bilan sho`ng`ib ketadi. Fikrni jamlab predmetlarni tanlash imkoniyatini, muhokamasi va tuzatish imkoniyatini qo`lga kiritadi. O`z salohiyatini yuzaga chiqarib, uni yuksaltirish uchun turtki bera oladigan bolagina erkin hisoblanadi.
3 yoshli bola birinchi marta bolalar bog`chasiga kelganda unga xuddi hamma narsani yozish mumkin bo`lgan “oppoq qog`oz” degan tasavvur bilan emas, aksincha, tashqi olam ta`sirida to`plangan tartibsiz taassurotlarga ega, deb yondashishimiz zarur. Uch yoshli bola kechinmalarida turli chalkashliklardan iborat og`ir bo`shliq mavjud bo`ladi, - deydi Montessori. Aksariyat hollarda oxiri uyqu bilan tugaydigan sababsiz injiqliklar va yig`i, uning ustiga yopiriladigan tashqi olamdan olingan hisobsiz taassurotlar hisobiga yuzaga keladi. Hech kim xayoliga ham keltirmaydiki, sayr bola uchun mehnat hisoblanadi. Ayniqsa, hali uning sezgilari layoqatli bo`lmagani holda ko`rish va eshitish orqali xatolarini to`xtovsiz to`g`irlab boradi. Narsalarni kuzatib ko`zi bilan aniq baholay olmasligi uni juda toliqtiradi. O`z yoshligini eslay oladiganlarning hammasi buni tasdiqlashi, yosh bolalarni kuzatuvchi har bir e`tiborli odam buni har qadamda ko`rishi mumkin. Biz bolaga bu og`ir holatdan chiqib olishiga yordam berishimiz kerak, unga dunyoni chalkashlik sifatida emas, balki tabiatan nihoyatda intiluvchanligini hisobga olgan holda, tabiatning qat`iy tartibda ekanini anglashga imkon berishimiz lozim. Bunga yaqinlashish uchun esa bola atrofdan tabiat qoidalari asosida boshlanuvchi uning ichki uyushqoqligi bilan to`g`ridan – to`g`ri aloqador bo`lgan nimadir topishi kerak. Misol uchun, xuddi hasharotday to`g`ridan – to`g`ri o`z shakl va mohiyatidan kelib chiqib, ranglarning shakli va sifatini topish kerak bo`ladi. Boshqacha qilib aytganda, biz bola uchun aniq belgilangan sharoit yaratib berishimiz va unga intellektual mustaqil mashqlar uchun zarur tashqi vositalarni berishimiz kerak. Bu vositalar tasodifiy yoki o`qituvchi xohishi bilan tanlangan bo`lmasligi kerak. Balki bola uchun aqliy rivojlanishda mustaqil mashqlar ob`ekti bo`lib xizmat qiluvchi, Montessorining sezgi a`zolarini tarbiyalashga qaratilgan didaktik materiallari bo`lishi, tajriba orttirilishi natijasida sekin – asta taqdim etishi kerak. Dastlab intellektning rivojlanishi uchun faktlarning to`planishi va ularning farqlanishi zarur bo`ladi. Bolaga bu asosda o`z intellektini oshirishga ko`maklashish faqatgina mashqlarda “o`zini – o`zi boshqarish” bilan amalga oshiriladi. Sensor materiallardagi sezgiga doir mashg`ulotlar bolalarga ajratish va tavsiflash imkonini beradi.
Montessorining sensor materiallari narsa – buyumlar sifatini, ya`ni o`lchami, shakli, rangi, yuzasining silliqligi va g`adir – budurligi, og`irligi, harorati, hidi, shovqin, ovozini tahlil qiladi va ko`rsatib beradi. Montessori materiallaridagi predmetlar oddiy, bola diqqatini o`zida jamlovchi sifatlarga ega. Unda bolaning e`tiborini tortuvchi sifatlar mavjud bo`lib, uni qiynab qo`yuvchi barcha ortiqcha belgilar olib tashlangan. Masalan, balandlik va hajmni farqlash imkonini berish uchun bolaga shunchaki hajman har xil bo`lmagan silindr, kub va prizmalar berish kerak. Shaklni farqlash uchun tekis geometrik shakl va jismlardan foydalaniladi. Uychalar, gullar va olmalar bu tarkibga kirmaydi. Rangni farqlashda esa qo`g`irchoq, gul yoki qo`lda yasalgan o`yinchoqlar emas, balki oddiy rangli shoyi qirqimlari kifoya. Ranglar tartibini anglatuvchi gradatsiyada joylashgan bu predmetlar ranglarning sifatiga qarab ham ajratiladi. Bola mashq qilishda bu sifatlarni farqlab beradi, predmetlarning ko`proq yoki kamroq, baland va past, yo`g`on va ingichka, ko`p va kam bo`lishi myumkinligini farqlaydi. Ranglar bo`yalganlik darajasiga qarab turlicha bo`lishini, tovushlar turlicha jaranglashini, shakllar bir – biriga o`xshashligi jihatidan turli darajada bo`lishini anglab yetadi. Keyinchalik individual darslar orqali yoki o`z shaxsiy xulosalariga tayanib, bola sifatlar tafovutini aniqlaydi: uzun – kalta, yorqin – xira, katta – kichik va boshqalar. Rangli katakchalar, prizma, tayoq, silindr geometrik shakllar kabi predmetlar turlari bo`yicha ketma – ket joylashganda sifatlar darajasini farqlashni boshlaydi. Biz doim bolalarimizdan quyidagi iboralarni eshitamiz: “bu xuddi o`zi”, “u bunga o`xshaydi”, “juda o`xshash”, “sal – pal o`xshaydi”, “ko`proq”, “semizroq”, “kengroq”, “bu xiraroq”, “bu rangli”, “bu baland, bunisi pastroq” va shu kabilar. Uning o`ziga ma`lum bo`lmagan, ammo ongda yashirin yotgan va unda zarurat tug`ilgandagina yuzaga chiquvchi aniq so`zlarni ishlatishni boshlaydi. Sifati bo`yicha farqlanadigan narsa va buyumlar ma`lum tartib asosida guruhlarga taqsimlanadi. Bunday vaziyatda tevarak – olam bola uchun chalkash tuyulmaydi. Har bitta predmet o`z o`rnida va darajasida bo`ladi. Bola o`zlashtirgan har bir bilim faqat tasavvuriy bo`lmay, balki aniq faktlar asosida egallanadi. Shu tariqa bola ongida mustahkam va muntazam boyib boruvchi dastlabki tartib o`rnatiladi. Bolaning kelajakda aqliy jihatdan rivojlanishi asosan dastlabki ichki tartibning o`rnatilishiga bog`liq. Bu o`sishni homila rivojlanishiga taqqoslayman, homilaning o`sishi emas, balki uning tartib bilan rivojlanishi muhimdir. Bu tartibning ahamiyati shundaki, u to`g`ri rivojlanishni kafolatlaydi, hamda yashash imkoniyati hisoblanadi. Homila butunlay ulg`aygan, lekin ichki organlari nomutanosib bo`lsa, u hayotga layoqatsiz bo`ladi. Tirik organizmning ichki takomillashuvini ta`minlaydigan hayotiy impulslarning asosiy sharti ichki tartib uyg`unligi bilan bevosita bog`liqdir. Aynan mana shunda hayot siri yashiringan. Embrion ruhiyati taraqqiyotida ham aynan shu sodir bo`ladi. Agar yosh bolaga ongini shakllantirishga imkoniyat berilmasa, u holda aqliy tartibsizlik yuzaga keladi va intellekt qaror topmaydi, - deydi Montessori.