Samarqand davlat universiteti ijtimoiy ish kafedrasi 5760100 – “Ijtimoiy ish”

Keys-stadi
Mayya 40 yoshda. Uning 5, 7 va 11 yoshlik uch nafar farzandlari bor. U oxirgi uch yil mobaynida oq tanli anglo-amerikalik kishi bilan yashab kelmoqda. Mayya bir osiyo mamlakatlaridan AQSh lariga migratsiya qilganiga 4 yil bo’ldi. Farzandlarining otasi deyarli bolalari bilan muomala qilmaydi. Mayyaning farzandlaridan biri jiddiy kasallikka duchor bo’lgan, davolanish munosabati bilan Mayyada katta miqdordagi sarf-harajat muammosi paydo bo’ladi. Mayya ilgari muqim ravishda kotibalik lavozimida ishlagan, uning bir yildagi daromadi 25000 dollarni tashkil etardi. Hozir esa u ishsiz. Mayyaning hamrohi esa uni ura boshladi. Biroq Mayya u bilan qisman iqtisodiy sabab tufayli munosabatini davom ettiraverardi. Biroq yaqinda, u o’z hamroxidan qo’rqqani uchun uch nafar farzandlari bilan priyutga ketib qoladi. Hozirda Mayyaga uning o’z shaxsiy tanlovi yo’qdek tuyulmoqda. Agar u hamroxi oldiga qaytib keladigan bo’lsa, u taqdirda uning va farzandlarining xotirjamligiga kafolat yo’q. Lekin agarda qaytib kelmasa ham, boshqa borar joyi yo’q va boshqa joydan turar joy qidirish uchun puli ham yo’q.
Yuqorida keltirilgan vaziyatni inson huquqlari mazmunida tahlil etadigan bo’lsak, ijtimoiy ishchi ishning dastlabki qismida inson huquqlari masalasi bilan bog’liq muammoli bandlarini belgilashga harakat qiladi. Bunday bandlarini belgilab olgandan so’ng ijtimoiy ishchi ularni ijtimoiy ish amaliyotida aniq qilib belgilab berilgan ahloqiy majburiyatlar bilan bog’laydi. Inson huquqlari bilan ahloqiy majburiyatlar orasidagi aloqadorlik belgilab olingandan so’ng mijozning vaziyati bo’yicha munosib intervensiyani shakllantirilishini boshlash mumkin bo’ladi.
Inson huquqlari muammolari

• 
  “Hech kim qiynoq yoki beshafqatlik, odamzodga zid yoki kamsitilgan munosabat yoki jazo ob’ektiga aylanmaydi” (United Nations 1948:31!. 5). Mayya bilan kechgan fismoniy beshafqat munosabat beshafqat va kamsituvchi munosabat yoritilgan bandga to’g’ri keladi.
  
• 
  “Har kim yashash, ozodlik va shaxsiy xavfsizlikka ega bo’lish huquqiga ega” (art. 3). Mayya shaxs, inson sifatida o’zining xavfsizligini his qilishi lozim. Mayya esa shunday xavfsizlikka ejga bo’lish huquqi bo’lishiga qaramay buni his qilolmaydi.
  
• 
  “Har kim uning sog’lig’i va o’zi hamda uning oilasining farovonligiga, ya’ni oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar joy, tibbiy va boshqa zarur ijtimoiy xizmatlarni olish, shuningdek ishni yo’qotgan vaziyatida, betoblikda, nogironlikda, er yoki xotinini yo’qotganda, qarilik yoshiga yetganda ta’minot olish yoki boshqa turdagi yo’qotishlarda mavjud bo’lish, yashash uchun uning imkoniyati va nazoratidan chiquvchi vositaga ega bo’lish huquqiga ega” (art. 25). Mayyaga tibbiy xizmat, ovqat va turar joy berilishi lozim. Mayya o’z farzandlari sog’lig’i xavfsizligi mavjud emas. Ayni davrda u priyutda bo’lgani uchun na o’zini va na bolalarini boqa olish imkoniyatiga ega emas, bu yerda yashash vaqti esa cheklangan. Unga o’z hamroxi yashayotgan joydan uzoqroqda joylashgan turar joy kerak.
  

Mayya bilan bog’liq ish sharoiti yuqorida keltirilgan inson huquqlari bilan bog’liq bandlarni o’z ichiga oladi. Keyinchi qadam Mayya bilan bog’liq mazkur vaziyatga munosib ravishda insonning bu kabi huquqlarini ijtimoiy ishchining ahloqiy majburiyatlari bilan ishonch bilan bog’lashaga qaratiladi.
Ahloqiy majburiyatlar

• 
  Ijtimoiy ishchilar o’z mijozlari oldida ahloqiy majburiyatlarga egadirlar. Bu o’z ichiga mijoz mansub bo’lgan madaniyatni va uning jamiyatdagi hamda insoniy xulq-atvordagi o’rnini tushunishni oladi (NASW 1996:1.053). Ijtimoiy ishchi Mayyaning osiyolik o’tmishi bilan bog’liq madaniy sohalar bilan tanish bo’lishi hamda ularni tushunishga harakat qilishi lozim.
  
• 
  Ijtimoiy ishchilar jamiyatning umumiy farovonligiga erishishga yordam berishlari va insonning asosiy ehtiyojlarining qondirilishiga xizmat qiluvchi hayot tarzining yaratilishi tarafdori bo’lishlari lozim (6.01). Ijtimoiy ishchi yuqorida keltirilgan Kodeks bandida qayd etilgani kabi Mayyaning asosiy ehtiyojlarining qondirilishi tarafdori va himoyachisi sifatida namoyon bo’lishi kerak.
  
• 
  Ijtimoiy ishchilar har qanday inson, guruh yoki sinfga, millatiga, jinsiga, qarshi ustunligi, ekspluatatsiya va tazyiqqa qarshi kurashish va ularni bartaraf etish bilan bog’liq ahloqiy majburiyatga egadirlar (6.04d). Mayya vaziyatida ijtimoiy ishchi hamrohi tomonidan yo’l qo’yilayotgan jismoniy beshafqat munosabatni to’xtatishga urinib aralashishi lozim. Chunki bunday munosabatda jins va milliy kelib chiqishi bilan bog’liq tazyiq holati ko’rinib turibdi.
  
• 
  Ijtimoiy ishchilar insonning asosiy ehtiyojlariga javob beruvchi va ijtimoiy adolat o’rnatilishiga olib keluvchi o’z ahloqiy majburiyatlariga ega. Ular Qo’shma Shtatlari va butun dunyoda madaniy va ijtimoiy farqliklarga nisbatan hurmatning namoyon bo’lishiga xizmat qilishi lozim (6.04c). Mayya vaziyati bilan bog’liq ishni tahlil qilayotgan ijtimoiy ishchi mazkur ishni aniq bir aralashuvni nazarda tutuvchi nafaqat individual ish sifatida, balki yanada kengroq tuzilmaviy muammolar bilan to’qnashuvchi vaziyat sifatida talqin etishi zarur bo’ladi. Bu kengroq qarashlar tizimini qo’llash imkonini berib, mazkur vaziyatning nafaqat milliy darajada, balki global darajadagi ahamiyatga egaligini belgilash imkonini beradi.
  

Keys-stadida keltirilgan misol inson huquqlari va ijtimoiy ish etikasi o’rtasidagi aloqadorlikni o’zida aks ettirgan. Har bir alohida vaziyatdagi aniq sharoitlarni inson huquqlari va ahloqiy majburiyatlarga amal qilish asosida ko’rib tahlil qilgan holda ijtimoiy ishchilar ularning kasbida inson huquqlari mavzusining naqadar ahamiyatli ekanligiga guvoh bo’lamiz. Barcha narsani shu tariqa tushungan holda inson huquqlariga amal qilish tamoyili xuddi Ijtimoiy Ishchilar Milliy Assotsiatsiyasi Ahloqiy Kodeksida bayon etilgani kabi o’zida ahloqiy majburiyatlarni aks ettiradi degan xulosaga kelish mumkin.
Xulosa
Jismoniy shafqatsiz munosabatdan qutulish muammosi, tibbiy xizmat olishga, turar joyga bo’lgan huquqi kabi inson huquqlari muammosi ham ijtimoiy ishchilarning ahloqiy majburiyatlari sohasiga to’g’ri keladi. Ijtimoiy ishda inson huquqlariga alohida urg’u bergan holda ijtimoiy ishchilar o’z ahloqiy majburiyatlari sohasini kengaytirishlari mumkin.
Ijtimoiy ishda ahloqiy tamoyillar bilan inson huquqlarini muvofiqlashtiruvchi ijtimoiy ishchilar har bir alohida sharoitlar chegarasidan chiquvchi muammolarni yaxshiroq talqin etishlari mumkin. Masalan, inson huquqlari istiqboli nuqtai nazaridan ijtimoiy ishchi oilaviy zo’ravonlik vaziyatiga alohida namoyon bo’ladigan individual yoki oilaviy o’zgarishlar sifatida emas, balki milliy va halqaro ko’lamda ahamiyatga ega bo’lgan muammo sifatida qarashi lozim bo’ladi. Agarda har bir inson xavfsizlikka ega bo’lish huquqiga ega bo’lsa, u taqdirda mazkur tamoyil har bir inson uchun har qanday sharoit, har qanday muhit, istalgan vaqtda qo’llanilishi lozim bo’ladi. Ijtimoiy ishchilar ijtimoiy ishdagi ahloqiy tamoyillarga binoan uydagi zo’ravonlik muammosiga keng qamrovli muammo sifatida qarab, faoliyatni amalga oshirishda ham kengroq yondoshishlari zarur bo’ladi.
Insonlar yakkalikda har doim ham zulmni yenga olmaydilar, ayniqsa qarshiliklar kengroq qamrovli qiyinchiliklardan kelib chiqayotgan bo’lsa. Inson huquqlari va ahloqiy istiqbollarning o’zaro muvofiqligini qabul qilish ijtimoiy ishchilarga munosib intervensiyani rejalashtirishda tuzilmaviy qiyinchiliklarni aniqroq tarzda muhokama qilishlariga yordam beradi. Tuzilmaviy qiyinchiliklarni inson huquqlari hamda ahloqiy tartib-intizom huquqlari sifatida tan olish orqali ijtimoiy ishchilar o’z ishida oldindan belgilangan maqsadlarga erishish imkonini yanada oshirgan bo’lar edilar.